Żal i pokuta – Kościół w Polsce o wykorzystywaniu seksualnym małoletnich

Sprawa rozliczeń grzechu i przestępstwa wykorzystywania seksualnego małoletnich jak i podjęcie działań zmierzających do ochrony dzieci i młodzieży są dla Konferencji Episkopatu Polski sprawami kluczowymi, i wszyscy biskupi są w tym zgodni. Potwierdzają to zdecydowane słowa i gesty polskich hierarchów wyrażone zarówno w dokumentach KEP jak i indywidualnych wystąpieniach. Przypominamy najważniejsze z nich, co wydaje się niezbędne wobec obecnej dyskusji medialnej, w której pojawia się narracja, jakoby polscy biskupi w tych sprawach byli podzieleni.

Systemowe działania mające na celu eliminację przestępstw na tym tle – zgodnie z zaproponowaną przez Jana Pawła II zasadą „zero tolerancji” polski Episkopat prowadzi od dziesięciu lat. Pierwsze wytyczne określające sposób postępowania w przypadkach wykorzystywania seksualnego małoletnich polscy biskupi przyjęli w 2009 r. – jako jedna z pierwszych konferencji biskupich w Europie. Zostały one w 2012 roku przepracowane, zgodnie z okólnikiem Kongregacji Nauki Wiary Stolicy Apostolskiej z 2011 r. Na tym etapie wytyczne nie zostały opublikowane, przez co nie zapoznała się z nimi opinia publiczna.

Obowiązujące i powszechnie znane „Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia” zostały uchwalone przez Episkopat w 2014 r. i zaakceptowane przez Stolicę Apostolską. Zawierają one tez aneksy dotyczące pomocy pokrzywdzonym, formacji przygotowujących się do kapłaństwa i życia zakonnego oraz prewencji.

„Nadużycia seksualne Kościół uznaje za ciężkie grzechy, domagające się jednoznacznych reakcji także o charakterze dyscyplinarnym wobec osób, którym udowodniono popełnienie takich czynów, podjęcia uzdrawiającego dzieła pokuty, zarówno przez sprawcę, jak i całą wspólnotę Kościoła, naprawienia wyrządzonych krzywd wobec ofiary i wspólnoty oraz dołożenia wszelkich starań, aby podobne sytuacje nie miały miejsca w przyszłości” – czytamy w „Wytycznych”, które dalej ustanawiają szczegółowe normy postępowania, zgodne z rygorystyczną strategią przyjętą w Kościele powszechnym, a realizowaną pod nadzorem Kongregacji Nauki Wiary Stolicy Apostolskiej.

W 2017 r. „Wytyczne” zostały dostosowane do zmian w polskim Kodeksie Karnym, nakładającym obowiązek zgłaszania każdego przypadku takiego przestępstwa do państwowych organów ścigania. Najpoważniejszą karą kanoniczną jest wydalenie ze stanu duchownego, może to też być kara zawieszenia w posłudze kapłańskiej na określony okres, ograniczenia posługi czy zakazu kontaktów z dziećmi i młodzieżą.

Pierwszorzędnym aspektem poruszanym w „Wytycznych” jest kwestia traktowania ofiar. Szczegóły zostały omówione w aneksie nr 1. „Troska o ofiary nadużyć seksualnych to podstawowy akt sprawiedliwości ze strony wspólnoty Kościoła, odczuwającej ból i wstyd z powodu krzywdy wyrządzonej dzieciom i młodzieży” – czytamy.

Osoba lub komisja przyjmująca zgłoszenie od ofiary bądź jej opiekunów prawnych ma zapewnić „maksymalne poczucie bezpieczeństwa, okazać wolę życzliwego wysłuchania i przyjęcia prawdy oraz upewnić w przekonaniu, że osoby, ujawniając swoje cierpienie, pomagają też Kościołowi w przywróceniu naruszonego ładu moralnego”.

Kościół przeprasza

– Każdy przypadek pedofilii, szczególnie wśród duchownych, jest dla Kościoła sytuacją niezwykle bolesną – zapewniał we wrześniu 2013 roku ówczesny sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Polski bp Wojciech Polak. Podkreślił też, że każdy przypadek pedofilii w Kościele domaga się, by nie tylko za niego przeprosić, ale podjąć bardzo głęboką refleksję, także w relacji do ofiary.

W podobnym tonie wszyscy polscy hierarchowie wypowiedzieli się w uchwalonym 9 października 2013 roku „Stanowisku Konferencji Episkopatu Polski w sprawie ochrony dzieci i młodzieży”. Biskupi oświadczyli w nim: „Z całą mocą podkreślamy – nie ma żadnej tolerancji dla pedofilii. Takie stanowisko zajmuje cały Kościół w Polsce – tak duchowni, jak i świeccy katolicy”.

„Wśród tych krzywd wołających o pomstę do nieba, jakich doznają dzieci, jest też i pedofilia. Jest ona jednym z najcięższych przewinień. Negatywna ocena tej krzywdy przez Kościół jest jednoznaczna” – napisali polscy biskupi. Podkreślili, że problem pedofilii dotyka całe społeczeństwo. „Problem pedofilii pojawia się w szkołach, klubach sportowych, placówkach związanych z edukacją i wychowaniem, a także, co z bólem stwierdzamy – w środowiskach kościelnych. Przepraszamy za tych duchownych, którzy skrzywdzili dzieci. Robimy wszystko, co w naszej mocy, by w przyszłości takie sytuacje się nie powtórzyły. Skrzywdzonym dzieciom i młodzieży niesiemy i będziemy nieść nadal pomoc duszpasterską i terapeutyczną” – stwierdzili.

Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski ponowione zostało 19 listopada 2018 r. na 381. zebraniu plenarnym. Dokument ukazuje, jak ważna jest ta tematyka w życiu i pracy Kościoła w Polsce, wzywa Kościół do oczyszczenia i pokuty, zapowiada też kolejne działania zmierzające do wprowadzenia specjalnych programów prewencji, które uczynią wspólnotę Kościoła miejscem w pełni bezpiecznym dla dzieci i młodzieży.

„Przepraszamy Boga, ofiary wykorzystania, ich rodziny i wspólnotę Kościoła za wszystkie krzywdy wyrządzone dzieciom i ludziom młodym oraz ich bliskim” – napisali biskupi w „Stanowisku”. „Prosimy Pana, aby dał nam światło, siłę i odwagę, by stanowczo zwalczać zepsucie moralne i duchowe, które jest zasadniczym źródłem wykorzystania seksualnego małoletnich. Prosimy Pana, by dał skuteczność naszym wysiłkom tworzenia w Kościele środowiska otwartego i przyjaznego dzieciom i młodzieży” – tłumaczą biskupi.

Przyznają, że problem ten staje się źródłem szczególnego zgorszenia, kiedy sprawcami nadużyć są duchowni. „Oburzenie jest tym większe i boleśniejsze, że dzieci zamiast troskliwej miłości i towarzyszenia w szukaniu bliskości Jezusa doświadczają przemocy i brutalnego odarcia z godności dziecka” – czytamy w „Stanowisku”.

Pasterze Kościoła w Polsce przyznają również, że „aby podejmowane działania mogły przynieść spodziewane owoce oczyszczenia i budowania kultury ukierunkowanej na prawdziwe dobro dzieci i młodzieży, trzeba zjednoczyć wysiłki wszystkich członków wspólnoty Kościoła, aby uczyć się rozpoznać i eliminować, gdzie tylko to możliwe te wszystkie czynniki, które sprzyjają przestępstwu”. Dlatego zachęcają, by „nie czekając na konieczne regulacje prawne wszystkie placówki prowadzone przez Kościół stały się pionierami prewencji”. Taki sam apel kierują do odpowiedzialnych za ruchy katolickie i organizacje młodzieżowe.

Jednocześnie biskupi dziękują „wszystkim, którzy w trosce o świętość Kościoła i Jego pasterzy, z odwagą ujawniają grzech i przestępstwo nadużyć”.

Nietypowy gest względem dzieci i młodzieży wykonał ordynariusz diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej bp Edward Dajczak podczas Diecezjalnego Spotkania Młodych w Skrzatuszu we wrześniu 2017 roku. Hierarcha uklęknął przed 6 tysiącami młodych ludzi i poprosił o przebaczenie. – Chcę przed wami uklęknąć, ja, człowiek święceń, i prosić was, abyście przebaczyli mi oraz moim braciom kapłanom, którzy kiedykolwiek i w jakikolwiek sposób was skrzywdzili – powiedział biskup.

Pokutna droga krzyżowa

W „Stanowisku” biskupi zaapelowali też do wiernych świeckich, kapłanów, osób konsekrowanych oraz członków zakonów kontemplacyjnych o wzmożoną modlitwę i pokutę w intencji ofiar wykorzystania seksualnego i ich rodzin; za osoby duchowne żyjące niemoralnie i wyrządzające krzywdę dzieciom i młodzieży, a także za ludzi, których gorszące czyny księży głęboko ranią.

Postanowiono też, że pierwszy piątek Wielkiego Postu będzie odtąd każdego roku dniem modlitwy wynagradzającej oraz postu we wszystkich naszych diecezjach. „Szczególnej pamięci polecamy Ojca Świętego, biskupów i prezbiterów, angażujących się szczerze i gorliwie w służbę Kościołowi, w których bardzo boleśnie uderza zepsucie i niemoralność ich współbraci” – napisali biskupi.

Pierwsza taka liturgia pokutna za wykorzystywanie małoletnich przez duchownych miała miejsce już w czerwcu 2014 r. w jezuickiej bazylice Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie. W nabożeństwie uczestniczyli m.in. Prymas Polski abp Wojciech Polak, ówczesny nuncjusz apostolski w Polsce abp Celestino Migliore i ówczesny metropolita krakowski kard. Stanisław Dziwisz.

Biskup płocki Piotr Libera, cytując w homilii wstrząsającą relację dziewczynki, która padła ofiarą molestującego ją księdza, zapytał: „Czy wysłuchanie ofiar oraz uczciwe nazwanie zbrodni, które miały miejsce w Kościele w tej kwestii, nie jest najbardziej podstawowym, elementarnym obowiązkiem?” Po czym dodał z ubolewaniem, że „pewna część naszego Kościoła wciąż nie potrafi – niestety – tego uznać i uczynić”.

Tegoroczna modlitwa pokutna

Zgodnie z zaleceniem episkopatu nabożeństwa drogi krzyżowej w intencji wynagradzającej za grzechy wykorzystania seksualnego małoletnich przez duchownych odprawiono w tym roku 8 marca. W modlitwę włączyły się diecezje, parafie, zakony i zgromadzenia w całej Polsce.

Ponad stu księży oraz abp Stanisław Budzik wraz z biskupami pomocniczymi wzięli udział w nabożeństwie drogi krzyżowej w katedrze lubelskiej. Na początku nabożeństwa metropolita zachęcił księży do żarliwej modlitwy w intencji zarówno ofiar, jak i sprawców grzechu wykorzystywania seksualnego małoletnich. – Mamy świadomość, że kiedy problem wykorzystywania seksualnego pojawia się w Kościele, zwłaszcza wśród duchownych, staje się powodem wielkiego zgorszenia. Rozczarowanie jest tym większe i boleśniejsze, że dzieci szukające Jezusa spotykają się z przemocą i brutalnym obdarciem z godności – powiedział abp Budzik.

– Modlimy się, aby zdecydowanie odrzucić jarzmo milczenia i strachu, przełamywać obojętność i mieć odwagę do walki z tym okropnym złem, które krzywdząc niewinnych, deformuje również oblicze Kościoła – mówił z kolei w katedrze gnieźnieńskiej Prymas Polski abp Wojciech Polak.

Podczas Mszy św. w katedrze w Pelplinie bp Ryszard Kasyna stwierdził, że „grzech każdego z nas osłabia całą wspólnotę”. Zachęcał też do modlitwy, aby „wspólnota Kościoła była bezpiecznym domem dla wszystkich, zwłaszcza dla dzieci i ludzi młodych”.

– Pragniemy jednocześnie – dodał – modlić się i prosić o przebaczenie za grzechy naszych współbraci – duchownych i świeckich – którzy przyczynili się do cierpienia osób poprzez molestowanie seksualne wobec nieletnich. Fakt, że owe niegodziwe czyny zostały popełnione także przez ludzi Kościoła, staje się dla nas wyrzutem sumienia i przynagleniem do pokuty i czynów miłosierdzia – przyznał bp Kasyna.

Mszy św. w sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Świebodzinie przewodniczył bp Tadeusz Lityński. – Skala nadużyć zaskakuje, ale nawet pojedynczy przypadek jest wielkim cierpieniem i bólem – stwierdził biskup diecezji zielonogórsko-gorzowskiej. – Naszą modlitwą chcemy otoczyć ofiary i wspierać je, aby miłosierdzie Boże ogarnęło wszystkich, którzy doświadczyli cierpienia, ale również, aby sprawcy przeszli proces nawrócenia i uzdrowienia – dodał.

Modlitwę w intencji ofiar wykorzystania seksualnego w Kościele, a także za rodziny, wspólnoty i instytucje dotknięte tym grzechem zanoszono także, w Godzinie Miłosierdzia, w sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach. Wierni prosili także o opamiętanie i nawrócenie dla sprawców.

W czytanych podczas modlitwy rozważaniach o. Dariusza Piórkowskiego SJ biskupi i kapłani rozważali: „Ilu ludzi w Kościele, tych na stanowiskach i tych zwyczajnych, upada z powodu patrzenia na drugich z góry i traktowania ich jak sługi! Ilu duchownych zarażonych klerykalizmem wciąż nie potrafi prawdziwie służyć! Ilu schodzi na manowce, bo zapatrzeni są tylko w swoją siłę, nawet jeśli tylko pozorną! Ilu zatraca się i krzywdzi innych, bo ponosi ich buta, arogancja, przekonanie o własnej nieomylności, płynącej rzekomo z prestiżu sprawowanej funkcji! Ilu duchownych i świeckich gorszy braci i siostry, ponieważ nie akceptują swojej słabości i uważają się za bogów! Panie Jezu, przebacz nam wszystkie nadużycia władzy w Kościele i patrzenie na innych z poczuciem wyższości”.

Spotkania z pokrzywdzonymi

Przewodniczący polskiego Episkopatu podkreśla, że: „każde z tych spotkań było dla mnie ważne, każde z nich poszerzyło moją wiedzę i jeszcze bardziej uwrażliwiło na doświadczoną krzywdę”. Stwierdza, że: „spotkania utwierdziły mnie w przekonaniu o słuszności różnych inicjatyw podjętych do tej pory przez Konferencję Episkopatu Polski oraz o konieczności jeszcze bardziej intensywnej pracy, aby właściwie odpowiadać na bolesne fakty z przeszłości i teraźniejszości oraz zapobiegać podobnym w przyszłości”.

„Te spotkania utwierdziły mnie w przekonaniu o słuszności różnych inicjatyw podjętych do tej pory przez Konferencję Episkopatu Polski oraz o konieczności jeszcze bardziej intensywnej pracy, aby właściwie odpowiadać na bolesne fakty z przeszłości i teraźniejszości oraz zapobiegać podobnym w przyszłości” – zaznacza abp Gądecki.

Zwraca uwagę na wyrządzoną krzywdę oraz apeluje o bezwarunkowe działania na rzecz osób poszkodowanych. „Ból i cierpienie osób pokrzywdzonych wymagają od wszystkich – od biskupów i przełożonych zakonnych, od duchownych i świeckich – bezwarunkowego zaangażowania w proces zgłaszania, wysłuchiwania, naprawy i zapobiegania tego rodzaju przestępstwom” – mówił po spotkaniu z pokrzywdzonymi.

Prymas delegatem

Podczas 382. Zebrania Plenarnego Episkopatu abp Wojciech Polak został wybrany Delegatem KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży. Jego rola będzie polegać na lepszej koordynacji i komunikacji w sprawach związanych z ochroną małoletnich w Kościele przez wykorzystywaniem seksualnym. Ksiądz Prymas przyznaje, że będzie blisko współpracować w tym zakresie z Centrum Ochrony Dziecka, kierowanym prze ks. Adama Żaka SJ (który jest koordynatorem ze strony KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży), na organizacji szkoleń i pomocy przy opracowywaniu programów prewencji w diecezjach.

– Każda z ofiar powinna w nas duchownych, także we mnie jako przełożonego, budzić ból, wstyd, poczucie winy, że do takich sytuacji doszło. Nigdy dosyć – powiedział metropolita gnieźnieński. – Musimy podjąć skuteczne środki, żeby temu przeciwdziałać. Podobnie z formacją stałą kapłanów już wyświęconych – na kursach formacyjnych dla kapłanów pojawiają się działania podejmowane, żeby prewencja miała miejsce. Dane dziś opublikowane bardzo nam pomogą – mówił prymas Polski podczas prezentacji danych statystycznych dotyczących skali wykorzystywania małoletnich przez niektórych duchownych w Polsce.

Abp Polak zaznaczył, że istotą przeprowadzonej kwerendy jest świadomość tego, co Kościołowi zostało zgłoszone i z niepokojem patrzy się na wzrastającą tendencję. „Jednocześnie patrzymy na to, że jasne procedury i wzrost ujawnień sprzyjają oczyszczeniu” – zaznaczył metropolita gnieźnieński.

Wskazując na zmiany prawa państwowego i obowiązek zgłaszania kwestii wykorzystywania seksualnego dzieci, wyraził nadzieję, że liczba zgłoszeń takich przypadków do organów kościelnych i prokuratury będzie się pokrywała. Przywołując słowa papieża Franciszka powiedział, że nawet gdybyśmy mieli do czynienia tylko z jedną ofiarą wykorzystywania seksualnego, byłoby to za dużo.