Zasady działania Kościoła w Polsce wobec pedofilii

Kościół w Polsce sprawę wykroczeń duchownych w sferze pedofilii traktuje jako poważne zło moralne oraz przestępstwo wymagające napiętnowania i ukarania, nawrócenia oraz troski wobec ofiar. Konferencja Episkopatu zajmuje się tą sprawą od lat, czego wynikiem jest wypracowanie szczegółowych zasad postępowania w takich wypadkach oraz w zakresie prewencji dotyczącej ochrony dzieci i młodzieży – zgodnych z normami Kościoła powszechnego.

Wytyczne Konferencji Episkopatu

Szczegółowe wytyczne dotyczące postępowania kościelnego w przypadku oskarżeń duchownych o molestowanie osób małoletnich zostały przyjęte podczas zebrania plenarnego Episkopatu 20 czerwca 2009 r. Zostało to dokonane dwa lata wcześniej zanim watykańska Kongregacja Nauki Wiary wystosowała okólnik do Konferencji Episkopatów w sprawie opracowania specjalnych „Wytycznych”, dotyczących postępowania w takich przypadkach.

Jednakże po otrzymaniu okólnika Stolicy Apostolskiej nastąpiła konieczność uzupełnienia opracowanych już polskich Wytycznych. W wyniku tej pracy na zebraniu plenarnym KEP 14 marca 2012 r. została przyjęta nowa wersja dokumentu pod nazwą: „Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia”.

W dokumencie przypomina się, że „w nauczaniu Kościoła i jego rozstrzygnięciach dyscyplinarnych, bezpieczeństwo dzieci i młodzieży jest jego szczególną troską oraz integralną częścią dobra wspólnego”, natomiast „nadużycia seksualne Kościół uznaje za ciężkie grzechy, domagające się jednoznacznych reakcji o charakterze dyscyplinarnym wobec osób, którym udowodniono popełnienie takich czynów, podjęcia uzdrawiającego dzieła pokuty, zarówno przez sprawcę jak i cała wspólnotę Kościoła, naprawienia wyrządzonych krzywd oraz dołożenia wszelkich starań, aby podobne sytuacje nie miały miejsca w przyszłości”.

Wytyczne polskiego Episkopatu – analogicznie jak Stolicy Apostolskiej – za przestępstwo w tej sferze uznaje zarówno seksualne obcowanie z osobą przed ukończeniem przez nią 18 roku życia, jak i „nabywanie albo przechowywanie, lub upowszechnianie w celach satysfakcji seksualnej obrazów pornograficznych, przedstawiających niepełnoletnich poniżej 14 roku życia”. Jest to ujęte znacznie ostrzej niż w prawie cywilnym, gdzie za przestępstwo uznaje się obcowanie seksualne z osobami poniżej 15 roku życia. W polskim prawie przedawnienie takich przestępstw następuje po 15 latach od ich popełnienia, natomiast w prawie kościelnym dopiero po 20 latach od dnia, w którym pokrzywdzony niepełnoletni ukończył 18 rok życia.

Postępowanie wobec duchownego

Wytyczne polskiego Episkopatu nakładają na biskupów diecezjalnych bądź przełożonych zakonnych konieczność przeprowadzenia wstępnego dochodzenia kanonicznego – o ile nastąpiło zgłoszenie faktu wykroczenia jakiegoś duchownego i ma ono cechy wiarygodności. Wstępne dochodzenie kanoniczne obejmuje przyjęcie zgłoszenia, procedurę związaną z badaniem faktów i zbieraniem dowodów oraz gromadzeniem dokumentacji. Przełożeni kościelni mają też obowiązek „uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa”. Do bezpośredniego prowadzenia wstępnego dochodzenia biskup lub przełożony zakonny winien wyznaczyć specjalną osobę.

Gdyby ujawnione fakty dotyczyłyby bieżących wydarzeń i wydawały się prawdopodobne „należy duchownego natychmiast zawiesić w czynnościach duszpasterskich”. „Jeżeli jednak ujawnione fakty dotyczyłyby niedalekiej przeszłości i wydawałyby się prawdopodobne, lecz obecnie nie ma bezpośredniego zagrożenia, przełożony rozstrzyga, czy duchownego należy zawiesić czy odsunąć od pracy z dziećmi i młodzieżą do czasu wyjaśnienia sprawy” – czytamy. W każdym przypadku duchownego należy także poddać specjalistycznej diagnozie, a gdy trzeba terapii.

Wytyczne nakazują poinformowanie osoby oskarżającej o jej prawie do złożenia doniesienia do państwowych organów ścigania, zgodnie z przepisami prawa polskiego.

W sytuacji stwierdzenia wiarygodności oskarżenia, właściwy przełożony przekazuje sprawę watykańskiej Kongregacji Nauki Wiary, wraz z niezbędną dokumentacją. Dalsze postępowanie procesowe wobec oskarżonego duchownego i ewentualne wymierzenie mu kary (w sensie prawa kościelnego), prowadzone jest zgodnie z dyspozycjami Kongregacji.

Wytyczne przypominają, że „oskarżony duchowny aż do momentu udowodnienia mu winy korzysta z domniemania niewinności” oraz, że „w żadnym wypadku nie może być pozbawiony prawa do obrony”. A gdyby podejrzenia „nie zostały potwierdzone, powinno się uczynić wszystko, aby zostało przywrócone jego dobre imię”.

Pomoc ofiarom

Ważnym aspektem poruszanym w Wytycznych jest kwestia traktowania ofiar. „Ofiarę seksualnego wykorzystania jak i jej bliskich – czytamy – należy otoczyć właściwą troską duszpasterską, zapewniając poczucie bezpieczeństwa, wolę życzliwego wysłuchania i przyjęcia prawdy, ułatwienie, jeśli jest taka potrzeba, uzyskania specjalistycznej pomocy duchowej i psychologicznej, w przekonaniu, że osoba ta ujawniając swoje cierpienie, również pomaga Kościołowi w uzdrowieniu naruszonego ładu moralnego”.

W wytycznych podkreśla się też, że „odpowiedzialność karną oraz cywilną za tego rodzaju przestępstwa ponosi sprawca jako osoba fizyczna”. Odpowiedzialność karną oraz cywilną za tego rodzaju czyny sprzeczne z prawem ponosi osoba fizyczna będąca ich sprawcą. Tak stanowi powszechnie obowiązujące w Polsce prawo, które w takich przypadkach ja te, nie wprowadza odpowiedzialności innych osób za czyny sprawcy.

Przypomina się także, że „mając na uwadze przepisy prawa polskiego, dotyczące złożenia zawiadomienia o przestępstwie organom ścigania, jego treścią nie mogą być w żadnym wypadku wiadomości uzyskane z sakramentalnego forum wewnętrznego (tajemnica spowiedzi)”.

Wytyczne przypominają także wyraźnie, że „w celu zapobiegania nadużyciom, o których mówi ten dokument, należy zadbać o właściwą formację duchownych i kandydatów do stanu duchownego”.

Aneksy do Wytycznych

Po opracowaniu znowelizowanej wersji Wytycznych i przekazaniu jej Stolicy Apostolskiej do zatwierdzenia, Konferencja Episkopatu Polski przystąpiła do przygotowania szczegółowych aneksów, które maja obowiązywać wraz z nimi – w szczegółowy sposób definiując poszczególne procedury i działania.

Polscy biskupi na 363. zebraniu plenarnym 8 i 9 października 2013 r. przyjęli trzy aneksy do „Wytycznych dotyczących wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko 6. przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej 18. roku życia”. Określają one precyzyjne reguły postępowania w kwestii pomocy ofiarom, dochodzenia wobec kapłanów oskarżanych o akty pedofilii oraz zasady formacji przyszłych kapłanów w zakresie dojrzałości seksualnej oraz profilaktyki wobec zjawiska pedofilii.

Troska o ofiary

Aneks pierwszy dotyczy konkretnych form troski o ofiarę przestępstwa. Wychodzi się w nim z założenia, że „troska o ofiary nadużyć seksualnych to podstawowy akt sprawiedliwości ze strony wspólnoty Kościoła odczuwającej ból i wstyd z powodu krzywdy wyrządzonej dzieciom i młodzieży”. Dalej wymienione zostają różnorodne konkretne formy pomocy duchowej i psychologicznej, jaką zobowiązany jest zapewnić biskup lub przełożony zakonny – będący zwierzchnikiem oskarżanego kapłana – zarówno osobie poszkodowanej jak i jej bliskim. Zatem „rodziców (opiekunów prawnych) należy poinformować w jaki sposób mogą skorzystać z odpowiedniej pomocy duchowej, terapeutycznej oraz wskazać istniejące grupy wsparcia”.

Dokument stanowi, że pomoc ofierze nadużyć seksualnych i jej bliskim rozpoczyna się od przyjęcia zgłoszenia o popełnieniu przez duchownego tego czynu, a ponadto „sposób przeprowadzania rozmowy lub rozmów z osobą lub osobami zgłaszającymi ma zapewnić poczucie bezpieczeństwa, okazać wolę życzliwego wysłuchania i przyjęcia prawdy oraz upewnić się w przekonaniu, że osoby ujawniające swoje cierpienie pomagają Kościołowi w przywróceniu naruszonego ładu moralnego”.

Mowa jest też o konieczności podjęcia działań mających na celu „uzdrowienie zaufania i przywrócenia właściwego klimatu dla kontynuacji pracy duszpasterskiej we wspólnocie kościelnej, zranionej niegodnym postępowaniem duchownych”.

Dochodzenie kanoniczne

Aneks drugi określa dokładnie procedurę postępowania, jaka obowiązuje przy przeprowadzaniu wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny „przeciwko szóstemu przykazaniu z osobą niepełnoletnią poniżej 18. roku życia”. Wytyczne Episkopatu za przestępstwo w tym zakresie uważają czyny o charakterze seksualnym dokonane z osobą poniżej 18. roku życia i są w tym zakresie ostrzejsze niż prawo polskie, które za przestępstwo uznaje takie czyny popełnione z osobą poniżej 15. roku życia”.

Na początku przypomina się zasadę, że w przypadku oskarżenia duchownego o popełnienie czynu o charakterze pedofilskim, czyli z osobą poniżej 18. roku życia przełożony kościelny, którym jest odpowiednio biskup diecezjalny (w przypadku księdza diecezjalnego) lub przełożony zakonny (w przypadku zakonnika), zobowiązany jest do wszczęcia „wstępnego dochodzenia kanonicznego”. Dochodzenie to obejmuje: przyjęcie zgłoszenia, procedurę związaną z badaniem faktów, okoliczności i zbieraniem dowodów, a także procedurę związaną z gromadzeniem dokumentacji.

Ponadto przełożony kościelny ma obowiązek powołać odpowiednią osobę lub komisję uprawnioną do przyjmowania zgłoszeń o tego rodzaju przestępstwach.

Przyjmujący zgłoszenie w każdym wypadku powinien wyjaśnić osobie skarżącej, że postępowanie kanoniczne jest jedynie postępowaniem wewnątrzkościelnym oraz, że ma ona prawo zgłoszenia doniesienia do państwowych organów ścigania, zgodnie z przepisami prawa polskiego.

W aneksie wskazuje się też, że przełożony kościelny wobec podejrzanego duchownego może: zawiesić go w obowiązkach wynikających z powierzonych mu urzędów, posług i zadań. Winien także zapewnić podejrzanemu odpowiednią opiekę psychologiczno-terapeutyczną oraz wskazać mu miejsce zamieszkania.

Po zakończeniu wstępnego dochodzenia kanonicznego, w wyniku którego stwierdzono wiarygodność zgłoszenia, przełożony kościelny przekazuje sprawę Kongregacji Nauki Wiary.

Natomiast, jeśli po przeprowadzenie wstępnego dochodzenia kanonicznego nie stwierdzono wiarygodności zgłoszenia, przełożony kościelny zobowiązany jest przywrócić niesłusznie podejrzewanego duchownego w obowiązkach, w których został zawieszony i uczynić wszystko, aby przywrócono mu utracone dobre imię.

Profilaktyka i działania na etapie formacji kapłańskiej

Trzeci z kolei aneks wskazuje na te elementy w programie formacji do kapłaństwa, które w kontekście tej problematyki są istotne z punktu widzenia profilaktyki. Przypomina się, że w formacji do kapłaństwa „nie może zabraknąć właściwego traktowania i przeżywania sfery seksualnej oraz umiejętnego przygotowania do życia w czystości i celibacie”.

Przypomina się, że droga do rozeznania ewentualnych trudności w sferze seksualnej powinna rozpoczynać się już w momencie przyjmowania kandydata do seminarium lub zakonu. Wobec tego zgłaszający się kandydat powinien przejść stosowne badanie psychologiczne oraz pogłębiony wywiad, który pozwoli zorientować się co do poziomu dojrzałości seksualnej oraz występowania ewentualnych zaburzeń.

W związku z tym do seminarium duchownego lub instytutu zakonnego nie należy przyjmować kandydatów, u których stwierdzono „występowanie zaburzeń w sferze seksualnej, w tym głęboko zakorzenionej orientacji homoseksualnej”. Następnie, na etapie formacji, przedmiotem wykładów i konferencji powinna być także tematyka związana z kształtowaniem dojrzałej seksualności. Należy ją również uwzględnić w kierownictwie duchowym oraz w innych działaniach służących rozwojowi życia duchowego.

Ponadto, kandydaci do kapłaństwa lub życia zakonnego powinni otrzymać także konieczną wiedzę w zakresie odpowiedzialności prawnej, zarówno wewnątrzkościelnej jak i w świetle prawa państwowego, za przestępstwa przeciwko szóstemu przykazaniu z osobą poniżej 18. roku życia.

Z kolei stwierdzenie zaburzeń seksualnych w okresie formacji (przygotowania do kapłaństwa) winno powodować odmowę kontynuacji tej formacji. A przed dopuszczeniem do święceń lub profesji zakonnej przełożeni mają obowiązek odbycia kolejnych rozmów z kandydatem także na temat dojrzałości seksualnej.

W aneksie tym podkreśla się także potrzebę skutecznej prewencji w zakresie ochrony dzieci i młodzieży przed ewentualnymi przestępstwami w tej sferze ze strony osób duchownych. Zaznacza się, że „prewencja nadużyć seksualnych wobec nieletnich stanowi integralną część zaangażowania Kościoła w pracę z dziećmi i młodzieżą”.

Dokument o prewencji

Biskupi zgromadzeni na 363. zebraniu plenarnym KEP w październiku 2013 r. przyjęli także odrębny dokument o zasadach prewencji wobec przypadków pedofilii, jakie mogą się zdarzyć w Kościele.

Prewencja nadużyć seksualnych wobec nieletnich stanowi integralną część zaangażowania Kościoła w pracę z dziećmi i młodzieżą – to główna zasada, jaką Kościół w Polsce zamierza kierować się w kwestii zapobiegania czynom pedofilnym. Wczoraj Konferencja Episkopatu Polski przyjęła odrębny dokument o zasadach zapobiegania tego typu nadużyciom w środowisku kościelnym.

Dokument pt „Prewencja nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży i osób niepełnosprawnych w pracy duszpasterskiej i wychowawczej Kościoła w Polsce” wyznacza dokładne ramy działania w zakresie zapobiegania ewentualnym przypadkom pedofilii i nadużyć osób niepełnosprawnych.

W dokumencie tym czytamy, iż „prewencja ma na celu wyeliminowanie ryzyka popełnienia nadużyć seksualnych w ścisłym tego słowa znaczeniu przez kogokolwiek z uczestników duszpasterstwa dzieci i młodzieży. Ma również pomóc w uniknięciu psychicznych i fizycznych przekroczeń granic intymności”.

Kościół w Polsce poprzez wprowadzenie w swoim środowisku prewencji tego rodzaju zagrożeń, chce być bezpiecznym środowiskiem dla dzieci i młodzieży. Ponadto chce promować ochronę nieletnich przed różnymi formami przemocy i wykorzystania również poza środowiskami kościelnymi.

Nową jakością jaką wnosi ten dokument jest zobowiązanie różnego rodzaju kościelnych jednostek wychowawczych oraz grup duszpasterskich dzieci i młodzieży, do przyjęcia i stosowania procedur prewencji nadużyć seksualnych, co podlegałoby kontroli. Te standardy zostaną opracowane i wprowadzone w życie przy współudziale osób zaangażowanych w pracę z dziećmi i młodzieżą.

Dokument zawiera też szczegółowe zasady pracy z dziećmi i młodzieżą. Wśród nich wymienia konieczność, by wszyscy wychowawcy, opiekunowie i animatorzy otrzymali przeszkolenie w zakresie prewencji oraz by mogli korzystać zarówno z pomocy jak i superwizji (czyli konsultacji dot. swojej pracy z podopiecznymi) ze strony odpowiedzialnych za prewencję.

W dokumencie zwraca się także uwagę na zatrudnianie i przygotowanie wychowawców i opiekunów. „Każda zatrudniana osoba powinna przedstawić zatrudnienie o niekaralności i podpisać zobowiązanie przestrzegania kodeksu zachowań. Dotyczy to zarówno pracowników etatowych, duchownych i świeckich, w instytucjach katolickich, jak i wolontariuszy” – czytamy.

W przyjętym przez Episkopat dokumencie nt. prewencji opisano również zakres kompetencji koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży. W czerwcu Konferencja Episkopatu Polski mianowała do tego zadania jezuitę o. Adama Żaka. Ma on „koordynować działalność prewencyjną na skalę ogólnopolską”, wspierać wymianę doświadczeń na poziomie krajowym, wypracować standardy jakości w zakresie prewencji i je upowszechnić. Do jego zadań należeć będzie również opracowanie i rozwój ogólnopolskich programów szkoleniowych oraz współpraca z odpowiednimi organami państwowymi odpowiedzialnymi za prewencję.

Koordynator ds. ochrony dzieci i młodzieży

Biskupi zgromadzeni 22 czerwca 2013 r. w Wieliczce mianowali znanego jezuitę o. Adama Żaka koordynatorem ze strony Episkopatu ds. ochrony dzieci i młodzieży. Przedstawił on księżom biskupom różne możliwe kierunki działania w zakresie przygotowania i wcielania w życie na płaszczyźnie kościelnej odpowiednich wychowawczych programów prewencyjnych wobec pedofilii.

21 września br. w Krakowie rozpoczął się pierwszy w Polsce kurs prewencji przed nadużyciami seksualnymi wobec dzieci i młodzieży. Uczestniczy w nim 40 osób: księży, sióstr zakonnych i świeckich różnych profesji. Są to psychologowie, wychowawcy, prawnicy. Wśród duchownych jest wielu pracowników sądów kościelnych i kurii biskupich.

Kurs jest prowadzony metodą e-learningu tzn. że każdy z uczestników ma przez internet dostęp do platformy z multimedialnymi materiałami do nauki (http://elearning-childprotection.com/) w języku angielskim lub włoskim. Kurs ma charakter interdyscyplinarny a jego uczestnicy zapoznają się z zagadnieniami m.in. z zakresu psychologii, pedagogiki, prawa, teologii, zarządzania sytuacjami kryzysowymi. Zdobędą również umiejętności praktyczne np. rozpoznawanie oznak nadużycia seksualnego czy umiejętność prowadzenia rozmów z ofiarami. Kurs potrwa do czerwca 2014 r.

Autorami szkolenia są eksperci Centrum Ochrony Dzieci Papieskiego Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie. Obecnie w formie pilotażu kurs jest realizowany w 8 krajach świata: Niemczech, Włoszech, Kenii, Ghanie, Argentynie, Ekwadorze, Indiach, Indonezji. Polska jest dziewiątym krajem, który dołączył do projektu.