Żeńskie zakony kontemplacyjne w Polsce

Wśród blisko 40 tys. osób konsekrowanych w Polsce do żeńskich zakonów kontemplacyjnych należy ponad 1,6 tys. sióstr. Żyją one w 15 wspólnotach, które łącznie mają 81 klasztorów.

Analiza liczebności żeńskich zakonów kontemplacyjnych pokazuje w ostatnich latach niewielką tendencję wzrostową. Tegoroczny Dzień Życia Konsekrowanego, obchodzony w Kościele 2 lutego, w sposób szczególny poświęcony jest właśnie zakonom kontemplacyjnym. Tegorocznemu Dniu towarzyszy hasło: „Zakony kontemplacyjne – pomóżmy im trwać”. W kościołach całej Polsce zostanie na ten cel przeprowadzona zbiórka pieniędzy.
Istotą zakonu kontemplacyjnego jest kontemplacja Boga oraz modlitwa. Cechą charakterystyczną takich zakonów jest oderwanie od świata, m.in. poprzez klauzurę, czyli przebywanie w wydzielonej części klasztoru, dostępnej wyłącznie członkom danej wspólnoty zakonnej, gdzie obowiązują ściśle określone przepisy dotyczące sposobu życia, np. milczenie. Zakony kontemplacyjne znane są od pierwszych wieków chrześcijaństwa. Z czasem rozwinęły się ich bardzo różnorodne formy, wyrastające z dwóch tradycji: eremickiej (pustelniczej) i cenobickiej (wspólnotowej).
Wśród 1617 zakonnic klauzurowych w Polsce jest 90 nowicjuszek i 52 postulantki. Najliczniejszym żeńskim zakonem kontemplacyjnym są karmelitanki bose, skupiają 501 sióstr i mają 27 klasztorów. Następne co do liczebności są bernardynki z 205 zakonnicami w 8 domach i klaryski od wieczystej adoracji – 192 siostry w 7 domach. Najmniej liczne są siostry szensztackie od wieczystej adoracji (3 siostry), rodzina monastyczna z Betlejem (10 sióstr) oraz redemptorystki (14 sióstr). Wszystkie te zakony mają po jednym klasztorze. Najwięcej nowicjuszek mają karmelitanki bose – 47 oraz wizytki – 14 i klaryski od wieczystej adoracji – 12.
Średnia liczba zakonnic we wszystkich zakonach w Polsce wynosi 174, natomiast w zakonach klauzurowych 111. W ostatnich latach zaobserwować można niewielką tendencję wzrostową. W 1997 r. 14 zakonów klauzurowych skupiało 1533 sióstr, natomiast w 2002 r. już 1607, nastąpił więc wzrost liczebności o ponad 74 osoby. Tę tendencję wzrostową potwierdza porównanie średniej wieku sióstr klauzurowych – między rokiem 1997 a 2002 zmniejszyła się ona z 43,5 lat do 42,3 lat. Warto przy tym zauważyć, że średnia wieku wszystkich zgromadzeń żeńskich w Polsce jest wyższa i wynosi 45,3 lat.
Szczegółowa analiza liczebności pokazuje, że są zakony, gdzie nastąpił niewielki spadek, np. benedyktynki miały w 1997 r. 161 członkiń, a po pięciu latach 155, bernardynki odpowiednio 219 i 205. Z drugiej są zakony, gdzie nastąpił wyraźny wzrost. Fenomenem są tu karmelitanki bose, które w 1997 r. miały 406 zakonnic natomiast w 2002 r. już 501, odnotowały więc wzrost o 20 procent. Karmelitanki bose są pod względem liczebności na 11 miejscu wśród wszystkich, 149 żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce, natomiast pod względem nowicjuszek na drugim.
Pierwszym żeńskim zakonem w Polsce był właśnie zakon kontemplacyjny – benedyktynki. Ich pierwszy klasztor założył w XI w. dla swojej córki Bolesław Chrobry. Najstarszy istniejący do dziś w naszym kraju klasztor żeński pochodzi z 1216 r., należy właśnie do benedyktynek i znajduje się w Staniątkach. Najmłodszym zakonem klauzurowym w Polsce jest rodzina monastyczna z Betlejem: mniszki z tego zakonu założyły swój pierwszy monastyr w 1998 r. Wśród polskich zakonnic z zakonów kontemplacyjnych jest jedna święta, klaryska św. Kinga oraz 4 błogosławione: benedyktynka bł. Kolumba Gabriel, klaryski bł. Salomea i bł. Jolanta oraz klaryska-kapucynka bł. Mieczysława Kowalska – męczenniczka II wojny światowej.
Choć główny cel zakonów kontemplacyjny jest taki sam, jednak różnią się one między sobą sposobem jego realizacji czy intencją modlitwy. Np. benedyktynki szukają Boga poprzez kult liturgiczny i życie wspólne, składają ślub stałości miejsca. Benedyktynki sakramentki nieustannie, w dzień i w nocy, adorują Najświętszy Sakrament, zmieniając się przy tabernakulum co godzinę. Bernardynki w swej modlitwie kontemplacyjnej skupiają się m.in. na przebłaganiu Boga za grzechy świata. Kamedułki wypraszają łaski dla świata poprzez życie w odosobnieniu, milczeniu i pokutę. Karmelitanki bose prowadzą apostolstwo kontemplacyjne, modlą się za cały Kościół, a zwłaszcza za kapłanów i teologów. Naśladowanie Jezusa, aby stać się Jego żywą pamiątką jest celem redemptorystek, zakon redemptorystek ma przypominać światu o bezgranicznej Bożej miłości. Wyróżniające się egzotycznym, różowym habitem, służebnice Ducha Świętego od wieczystej adoracji są zgromadzeniem kontemplacyjno-misyjnym, służą misyjnemu dziełu Kościoła poprzez modlitwę i ofiarę, są gałęzią misyjnej rodziny zakonnej założonej przez św. Arnolda Jansena. W jej skład wchodzą także czynne zgromadzenia werbistów i werbistek. Z kolei siostry szensztackie od wieczystej adoracji są modlitewnym zapleczem dla działalności Ruchu Szensztackiego.
Polskie mniszki kontemplacyjne pracują również na misjach i zagranicą, w sumie 69 mniszek, wśród nich: 4 dominikanki klauzurowe, 5 kamedułek, 46 karmelitanek bosych, 10 klarysek i 4 wizytki. Karmelitanki bose założyły 6 klasztorów poza Polską: w Islandii, Norwegii, 2 na Ukrainie, w Kazachstane oraz na Słowacji. Klaryski dały początek nowemu klasztorowi w Ghanie oraz w Niemczech.
Zakony kontemplacyjne podejmują także działalność czynną, choć jest to zdecydowanie boczny nurt ich życia zakonnego. Np. benedyktynki pomagają potrzebującym, którzy zgłaszają się do ich klasztoru szukając pożywienia, niektóre mniszki udzielają lekcji języków obcych, w klasztorach w Staniątkach i Żarnowcu prowadzą muzeum. Bernardynki i klaryski w czasie wolnym od modlitwy szyją szaty liturgiczne, w kilku klasztorach wypiekają hostie i komunikanty do Mszy św., zajmują się też introligatorstwem. Zwykłymi zajęciami w klasztorze jest praca w kuchni, gospodarstwie, pralni czy ogrodzie. Jeśli zachodzi taka potrzeba siostry klauzurowe podejmują również katechizację.
Przełożone 14 zakonów kontemplacyjnych tworzą *Konferencję Wyższych Przełożonych Żeńskich Klasztorów Kontemplacyjnych*. Do Konferencji nie należy jeszcze rodzina monastyczna z Betlejem, która dopiero instaluje się w naszym kraju. Na czele Konferencji stoi Rada, która jest organem kierowniczym i wykonawczym, inspiruje działalność Konferencji i reprezentuje ją na zewnątrz wobec władz kościelnych i cywilnych. Spotkania Konferencji odbywają się dwa razy do roku.
Początki tego gremium sięgają 1956 r., kiedy to Prymas Stefan Wyszyński zaprosił przełożone zakonów klauzurowych na spotkanie w celu przyjęcia jednolitej strategii wobec prześladowań ówczesnych władz, dążących do całkowitego wyeliminowania zakonów z życia społecznego. To wówczas po raz pierwszy w historii przełożone klasztorów opuściły klauzurę. Oficjalnie za datę utworzenia Konferencji przyjmuje się 1994 r., kiedy to Stolica Apostolska zatwierdziła jej statut. Obecnie przewodniczącą Konferencji jest kamdułka m. Weronika Sowulewska.