Zmarł Siergiej Kowalow – dysydent, obrońca praw człowieka

W wieku 91 lat zmarł 9 sierpnia w Moskwie Siergiej Kowalow – naukowiec, biofizyk, przede wszystkim jednak dysydent, pierwszy pełnomocnik ds. praw człowieka (ombudsmen) w Federacji Rosyjskiej. Za swoją działalność na tym polu otrzymał kilkanaście nagród, odznaczeń i wyróżnień krajowych i zagranicznych, m.in. polskich, w tym godność doktora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego.

Przyszły obrońca praw człowieka urodził się 2 marca 1930 w Seredynie-Budzie koło Sumów (Ukraina Północno-Wschodnia) w rodzinie kolejarza. W 1932 Kowalowowie przeprowadzili się do podmoskiewskiej wioski Podlipki. W 1954 ukończył studia na Wydziale Biologicznym Uniwersytetu Moskiewskiego ze specjalnością biofizyk w dziedzinie sieci neuronowych. Napisał ponad 60 artykułów i innych publikacji naukowych, od 1964 miał tytuł kandydata (doktora) nauk biologicznych. W latach 1964-69 był kierownikiem oddziału metod matematycznych w biologii.

Swoją działalność społeczną rozpoczął w połowie lat pięćdziesiątych jako jeden z krytyków teorii popieranego wówczas przez władze sowieckie biologa-agronoma Trofima Łysenki, który m.in. odrzucał genetykę.

W szerszym wymiarze zajął się sprawami wolności sumienia i prawami człowieka w następnej dekadzie, gdy w 1966 zorganizował w swym Instytucie Biofizyki zbiórkę podpisów pod listem do Prezydium Rady Najwyższej ZSRR w obronie pisarzy dysydentów Andrieja Siniawskiego i Julija Daniela, skazanych z artykułu o „propagandzie antysowieckiej” za ogłaszanie swych utworów literackich za granicą. W 1968 włączył się w działalność na rzecz praw człowieka w ówczesnym ZSRR, co przypłacił w rok później zwolnieniem z pracy.

W maju 1969 został współzałożycielem „Grupy Inicjatywnej na rzecz Obrony Praw Człowieka w ZSRR” – pierwszego tego rodzaju niezależnego stowarzyszenia społecznego w tym kraju. Od 1971 był jednym z głównych członków podziemnych pism: „Kroniki wydarzeń bieżących” i „Kroniki Kościoła Katolickiego na Litwie”.

Wkrótce ta ówczesna republika sowiecka stała się głównym (obok Moskwy) obszarem jego działań i właśnie w Wilnie 28 grudnia 1974 został aresztowany pod zarzutem prowadzenia „agitacji i propagandy antysowieckiej”. Po wielomiesięcznym uwięzieniu i śledztwie w grudniu następnego roku skazano go na 7 lat pozbawienia wolności i 3 lata zsyłki (na jego proces przyjeżdżał do stolicy Litwy m.in. inny czołowy dysydent Andriej Sacharow). Karę odsiadywał w kolonii o zaostrzonym reżymie w Permie i w więzieniu w Czystopolu, po czym zesłano go do obwodu magadańskiego na Dalekim Wschodzie. Po odbyciu wyroku wrócił do części europejskiej, ale mógł się osiedlić tylko w Kalininie (dzisiejszy Twer). Do Moskwy wrócił w 1987, gdy w kraju trwała ogłoszona przez M. Gorbaczowa „pieriestrojka” (przebudowa); do 1990 pracował w Instytucie Przekazywania Informacji Akademii Nauk ZSRR.

W stolicy Kowalow zaraz włączył się w działalność dysydencką. Był jednym z założycielu kilku ważnych organizacji i inicjatyw humanitarnych, w tym Stowarzyszenia na rzecz obrony praw człowieka „Memoriał” poświęconego pamięci i rehabilitacji ofiar represji politycznych w ZSRR i moskiewskiego oddziału Amnesty International. Działał w komitecie organizacyjnym Międzynarodowego Seminarium Humanitarnego (1987) i uczestniczył w tworzeniu klubu prasowego „Głasnost” (Jawność).

W 1989 Andriej Sacharow polecił go na współprzewodniczącego Grupy Projektowej Praw Człowieka przy Międzynarodowej Fundacji na Rzecz Przetrwania i Rozwoju Ludzkości, przemianowanej później na Rosyjsko-Amerykańską Grupę Praw Człowieka. W grudniu tegoż roku również z rekomendacji Sacharowa Kowalow wysunął swą kandydaturę na deputowanego do Rady Najwyższej sowieckiej Federacji Rosyjskiej i od marca 1990 do 1993 zasiadał w niej, był członkiem Prezydium Rady i przewodniczącym parlamentarnego Komitetu ds. Praw Człowieka. Był tam współautorem Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, uchwalonej w styczniu 1991. Odegrał też czołową rolę przy opracowaniu jednej z części obecnej Konstytucji Rosji, poświęconej „prawom i swobodom człowieka i obywatela”, jak również wielu ustaw federalnych dotyczących tych zagadnień.

Tenże Komitet pod jego kierownictwem doprowadził do przyjęcia przez Radę w 1991 ustaw: o rehabilitacji ofiar represji politycznych i o stanie nadzwyczajnym. 12 grudnia 1991 jako członek Rady Najwyższej głosował za ratyfikacją układu z Białowieży z września tegoż roku o rozwiązaniu ZSRR.

Po rozpadzie ZSRR w latach 1993-2003 był deputowanym do Dumy Państwowej oraz członkiem Prezydium Rady Federacji i jednocześnie członkiem delegacji rosyjskiej do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy W styczniu 1994 wystartował w wyborach na przewodniczącego Dumy. W latach 1993-96 stał na czele nowo utworzonej Prezydenckiej Komisji Praw Człowieka. W styczniu 1996 ustąpił z tego stanowiska na znak sprzeciwu wobec coraz wyraźniejszego odchodzenia ówczesnego prezydenta Rosji Borysa Jelcyna od polityki reform demokratycznych i skłaniania się ku rozwiązaniom siłowym. W 1993 był współtwórcą ruchu, a następnie partii „Wybór Rosji”, przemianowanej później na Demokratyczny Wybór Rosji.

S. Kowalow odegrał ważną rolę w próbach znalezienia politycznego rozwiązania problemu czeczeńskiego w połowie lat dziewięćdziesiątych. Dzięki jego zaangażowaniu udało się doprowadzić do uregulowania pierwszej wojny w tej kaukaskiej republice autonomicznej. Wielokrotnie publicznie sprzeciwiał się wojskowej interwencji Rosji a jego codzienne raporty i relacje z Groznego nastawiały społeczeństwo rosyjskie przeciw wojnie. W efekcie w 1995 Duma odwołała go stamtąd, zarzucając mu postawę antyrosyjską a proczeczeńską. Ale w tym samym roku na zlecenie rządu przewodniczył rozmowom z Szamilem Basajewem, który na czele zbrojnego oddziału zajął Budionnowsk i doprowadził do uwolnienia ponad tysiąca zakładników. Aby zapewnić przestrzeganie osiągniętego porozumienia, sam wraz z innymi deputowanymi – obrońcami praw człowieka i dziennikarzami stał się dobrowolnym zakładnikiem Czeczeńców.

Kowalow był konsekwentnym i stanowczym krytykiem tendencji autorytarnych w rządach B. Jelcyna i Władimira Putina. W 2002 powołał społeczną komisję dla zbadania okoliczności zamachów bombowych z 1999 roku (tzw. Komisja Kowalowa), która jednak musiała przerwać prace po skrytobójczych zabójstwach dwóch jej członków i aresztowaniu trzeciego. Gdy w kwietniu 2014 Rosja zajęła Krym, wezwał w liście otwartym społeczność międzynarodową o powstrzymanie rosyjskiej ekspansji na Ukrainie.

W 2005 wystąpił w czteroodcinkowym dokumencie telewizyjnym nt. historii antysowieckich ruchów dysydenckich pt. „Oni wybrali wolność”.

Za swą niezmordowaną działalność w obronie praw człowieka Siergiej Kowalow otrzymał wiele krajowych i zagranicznych nagród, odznaczeń i innych wyróżnień, m.in. francuską Legię Honorową, ordery z Czeczenii, Litwy, Estonii i Polski, europejską Nagrodę w dziedzinie praw człowieka im. A. Sacharowa oraz trzykrotnie był zgłaszany do Pokojowej Nagrody Nobla. W Polsce uczczono go m.in. honorowym obywatelstwem Krakowa (1995), Krzyżem Wielkim Orderu Zasługi RP (2009) i doktoratem honorowym Uniwersytetu Warszawskiego (14 marca 2018).