Cenne zbiory sakralne w Wilnie

Półtorametrowa monstrancja, największy wykonany z czystego złota kielich mszalny, najstarszy zachowany na Litwie relikwiarz – to tylko niektóre eksponaty Muzeum Dziedzictwa Sakralnego, które mieści się na wileńskiej Starówce. Ekspozycję, która zajmuje przestrzeń dawnego kościoła św. Michała Archanioła, warto odwiedzić jeszcze z dwóch powodów: tutaj przez kilkanaście lat wisiał oryginalny wizerunek Jezusa Miłosiernego, tu też przechowywany jest obraz Zbawiciela Świata, który zdobił zewnętrzną ścianę Ostrej Bramy.

Muzeum Dziedzictwa Sakralnego to zarazem muzeum wspólnego dziedzictwa obu narodów. Mieści się w renesansowym kościele, dziś nieczynnym, św. Michała Archanioła, usytuowanym na wileńskiej Starówce. Niedaleko stąd do dwóch innych znanych świątyń: św. Anny i kościoła bernardynów oraz pomnika Mickiewicza i głównej ulicy miasta – Didżioji (pol. Wielkiej).

Sam kościół św. Michała i zespół budynków klasztornych należących niegdyś do sióstr bernardynek jest wyjątkowy nie tylko ze względu na renesansową architekturę, ale na swoją historię związaną z rodem Sapiehów. Świątynia wraz z klasztorem została ufundowana przez wojewodę wileńskiego i hetmana wielkiego – Lwa Sapiehę w 1599 r. Zaprojektowano ją jako rodzinne mauzoleum magnackiego rodu – była to pierwsza w Wielkim Księstwie Litewskim świątynia o takim charakterze. Do dziś zachowało się kilka siedemnastowiecznych nagrobków, wśród nich monumentalny marmurowy nagrobek Lwa Sapiehy, przedstawiający śpiącego rycerza i dwie jego żony: Dorotę z Firlejów i Elżbietę z Radziwiłłów.

Jak większość kościołów na terenie Litwy, wchodzącej po II wojnie w skład Związku Radzieckiego, kościół św. Michała został zamknięty (1948 r.). Cały wystrój wnętrza z barokowymi ołtarzami i amboną został zburzony. Cześć obrazów trafiła do muzeów, inne zaginęły bez śladu. Dopiero po odzyskaniu przez Litwę niepodległości świątynię zwrócono Kościołowi katolickiemu, który podjął decyzję o zorganizowaniu tu muzeum sztuki sakralnej. Świątynia nie pełni już funkcji kościelnych.

Podstawą zbiorów muzeum jest tzw. skarbiec katedry wileńskiej. We wrześniu 1939 r. w ścianie katedry zamurowano w tajemnicy najcenniejsze sprzęty liturgiczne. Miejsce schowania zbiorów, gromadzonych w katedrze od czasu chrztu Litwy w końcu XIV w., zostało wykryte dopiero w 1985 r., przypadkowo, podczas renowacji budynku. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości właśnie skarb katedry wileńskiej, po wzbogaceniu go zbiorami z innych kościołów, przede wszystkim z sanktuarium w Trokach i kościoła świętych apostołów Piotra i Pawła w Wilnie, stał się podstawą ekspozycji nowo założonego (2009 r.) Muzeum Dziedzictwa Sakralnego.

W przestronnym jednonawowym kościelnym wnętrzu prezentowane są dzieła sztuki sakralnej: naczynia liturgiczne, monstrancje, pastorały, relikwiarze, złocone sukienki świętych wizerunków, szaty liturgiczne.

W muzeum można oglądać jeden z najstarszych kielichów na Litwie (ok. 1500 r.), wykonany w Prusach Królewskich, czy największy na Litwie kielich z czystego złota, wykonany w gdańskiej szkole złotniczej, która słynęła z wyrobów wysokiej jakości.

Wśród monstrancji zwraca uwagę 1,5 metrowa monstrancja z pozłacanego srebra, podarowana przez kanclerza i wojewodę wileńskiego i swego czasu najbogatszego człowieka w Wielkim Księstwie Litewskim Alberta Gasztołda. Jest to jedna z największych monstrancji w Europie Środkowej.

W zbiorach znajduje się też złocony pastorał, pokryty filigranowym wzorem różnokolorowej emalii. Został wykonany w Moskwie w 1883 r. na rozkaz cara i podarowany wileńskiemu biskupowi Hryniewieckiemu z okazji jego konsekracji. Podobne pastorały były ofiarowywane przez cara wybranym biskupom po wznowieniu dwadzieścia lat po Powstaniu Styczniowym stosunków ze Stolicą Apostolską.  Rosyjskiego pochodzenia insygnia biskupie znajdują się też w diecezjach kowieńskiej i poniewieskiej, a także w Polsce – m.in. w Warszawie.

Galeria zdjęć (6 zdjęć)

Najstarszy zachowany na Litwie relikwiarz (1500 r.) zawiera fragmenty kości ramienia św. Stanisława biskupa, umieszczone w oryginalnie wykonanej rzeźbie przedstawiającej fragment kosztownego, lekko uchylonego rękawa. Relikwiarz był wystawiany publicznie w katedrze dwa razy do roku, w uroczystości ku czci świętego. W zbiorach muzeum znajduje się też jedna z najstarszych szat liturgicznych: kapa z początkowego okresu panowania dynastii Jagiellonów.

W korytarzu dawnego klasztoru bernardynek utworzono ciekawą galerię z 16 drewnianych osiemnastowiecznych rzeźb, tworzących niegdyś kompozycję Zesłania Ducha Świętego w kościele św. apostołów Piotra i Pawła w Wilnie.

Na dziedzińcu przed muzeum znajduje się kopia słynnego obrazu Salwator Mundi (Zbawiciela Świata), który wisiał pierwotnie we wnęce zewnętrznej ściany Ostrej Bramy. Oryginalny obraz nie jest prezentowany zwiedzającym, przechowywany jest w archiwum muzealnym. Warto nadmienić, że przed wojną w zewnętrznej wnęce Ostrej Bramy widniała płaskorzeźba przedstawiająca orła w koronie. Po wojnie godło Polski zostało usunięte, a dwa lata temu namalowano tam fresk nawiązujący do obrazu Zbawiciela Świata.

Z zabytków samego kościoła św. Michała zachował się słynący łaskami obraz Matki Bożej Sapieżyńskiej. Wizerunek koronowany w 1750 r. papieskimi koronami przedstawia Maryję z Dzieciątkiem, adorowaną przez św. Franciszka i św. Bernarda. Aby umożliwić wiernym kontynuowanie kultu, obraz umieszczono w jednej z bocznych kaplic katedry w Wilnie.

I jeszcze istotna informacja dla czcicieli Miłosierdzia Bożego – w kościele św. Michała, którego rektorem przed wojną był ks. Michał Sopoćko, wisiał przez 14 lat obraz Jezusa Miłosiernego namalowany według wizji św. siostry Faustyny. Obraz początkowo zawieszono w klasztornym korytarzu, jednak jak zapisała święta, Jezus nalegał na umieszczenie go w kościele. Prośba została spełniona dopiero po wyjeździe Faustyny z Wilna; w 1937 r. w pierwszą niedzielę po Wielkanocy (w późniejsze święto Miłosierdzia) obraz poświęcono i umieszczono w prezbiterium kościoła św. Michała z prawej strony głównego ołtarza. Dla przypomnienia tego faktu w muzeum zawieszono w tym miejscu kopię.

Sztuka sakralna prezentowana w muzeum w Wilnie nierozerwalnie łączy się z historią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, o czym świadczy choćby napis w języku polskim na dzwonie z 1733 r. stojącym na dziedzińcu, z czytelną sentencją: „Płaczę rzewnie umarłego, /a nie będę za pewnego. / Grzesznych wzywam do pokuty, / wołając każdej minuty”.

Muzeum Dziedzictwa Sakralnego, Wilno, ul. Šv. Mykolo 9, otwarte od wtorku do soboty od 11 do 18. W poniedziałki i niedziele nieczynne.