Bardzo niskie poparcie dla klauzuli sumienia farmaceutów ws. tabletki „dzień po”

Aż 78–86% respondentów uważa, że farmaceuta nie ma prawa do odmowy sprzedaży produktu dostępnego w obrocie aptecznym – wynika z badań zamieszczonych w czasopiśmie „Farmacja Polska” Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Niewielka część badanych wskazała, że farmaceuta ma prawo odmówić sprzedaży środków antykoncepcyjnych (2,7%), wkładki wewnątrzmacicznej (8,7%) czy tabletki „dzień po” (10,5%). Również sami farmaceuci nie są zwolennikami wprowadzenia klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie przez nich zawodu – popiera ją jedynie 17% z nich, o czym mówią cytowane w artykule wcześniejsze badania.

Wyniki badań przedstawiono w artykule „Postawy społeczne wobec prawa farmaceuty do sprzeciwu sumienia – badania na populacji polskiej” opublikowanym w nr 12/2023 „Farmacji Polskiej” – czasopisma naukowego Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Autorami artykułu są Anita Majchrowska, Michał Wiechetek, Joanna Pawlikowska, Mariola Drozd i Jakub Pawlikowski. Tekst online został opublikowany 29 lutego 2024 r.

We wprowadzeniu autorzy przypominają, że prawo do sprzeciwu sumienia w zawodzie farmaceuty, podobnie jak w przypadku innych zawodów medycznych, od wielu lat jest przedmiotem ożywionej dyskusji etycznej i prawnej w Polsce i zagranicą.

„Wiąże się to z wprowadzeniem do obrotu aptecznego produktów i wyrobów, których cel stosowania lub mechanizm działania są niezgodne z wierzeniami religijnymi lub przekonaniami moralnymi części farmaceutów” – piszą.

Jednocześnie wskazują, że farmaceuci praktykujący w Polsce nie mają w przepisach regulujących wykonywanie ich zawodu tzw. klauzuli sumienia, ale pojawiają się postulaty, aby takie rozwiązanie prawne wprowadzić wzorem zawodów lekarza i pielęgniarki.

Polacy o klauzuli sumienia farmaceutów

Celem badania była analiza postaw polskiego społeczeństwa wobec możliwości wyrażania sprzeciwu sumienia przez farmaceutów. Testowano hipotezy, że postawy społeczne mogą być zróżnicowane w zależności od okoliczności oraz modyfikowane przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne, takie jak postrzeganie prestiżu zawodu farmaceuty, skłonność do korzystania z porad farmaceutów, wiek, płeć, wykształcenie, warunki materialne, stan zdrowia i miejsce zamieszkania.

Badania przeprowadzono na grupie 600 osób powyżej 18. roku życia, reprezentatywnej dla struktury populacji Polski. W badaniach wykorzystano technikę mix mode opartą na wywiadach osobistych i telefonicznych. Respondentom zadawano pytanie, czy w ich przekonaniu farmaceuta kierując się własnym sumieniem może odmówić pacjentowi sprzedaży wybranych produktów i wyrobów, w tym hormonalnych środków antykoncepcyjnych, pigułek postkoitalnych („dzień po”) oraz wkładek wewnątrzmacicznych.

Zdecydowana większość respondentów uważa, że farmaceuta nie ma prawa do odmowy sprzedaży produktu lub wyrobu dostępnego w obrocie aptecznym. W przypadku sprzedaży hormonalnych środków antykoncepcyjnych za prawem do klauzuli sumienia opowiada się 2,7% badanych, 86,3% jest przeciw, a 11% nie ma zdania.

W przypadku sprzedaży wkładki wewnątrzmacicznej odsetek zgody na skorzystanie z odmowy sprzedaży tego produktu wynosi 8,7%, przeciwnych odmowie jest 80,8% a 10,5% nie ma zdania.

Za prawem do skorzystania z klauzuli sumienia i odmówienia sprzedaży tabletki postkoitalnej („dzień po”) opowiada się z kolei 10,5% respondentów, 77,7% jest przeciwnych a nie ma zdania 11,8%.

W wynikach zaobserwowano istotne różnice w poziomie akceptacji dla sprzeciwu sumienia farmaceuty: najniższy odnotowano w przypadku odmowy wydania hormonalnych środków antykoncepcyjnych, a wyższy dla wkładek wewnątrzmacicznych i tabletek postkoitalnych.

„Poziom społecznej akceptacji dla wprowadzania klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie zawodu farmaceuty wydaje się niski” – piszą we wnioskach autorzy artykułu. – Jest jednak zróżnicowany w zależności od rodzaju produktu farmaceutycznego lub wyrobu medycznego, co może wynikać z przekonania o odmiennym mechanizmie działania, który w większym lub mniejszym stopniu może budzić moralny sprzeciw. Poziom społecznej akceptacji dla prawa do sprzeciwu sumienia farmaceuty jest również zależny od społecznej percepcji roli farmaceuty, a także jest modyfikowany przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne, takie jak postrzeganie prestiżu farmaceuty, skłonność do konsultowania z farmaceutą zakupu leków, a także wiek i warunki materialne”.

Farmaceuci a klauzula sumienia

W tekście przytoczono też postawy samych farmaceutów wobec klauzuli sumienia, zbadane wcześniej przez innych autorów.

Badania prowadzone wśród samych farmaceutów również pokazują, że w większości nie są oni zwolennikami wprowadzenia klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie przez nich zawodu. Jak wskazują wyniki sondażu przeprowadzonego wśród farmaceutów pracujących w kilku regionach Polski, ¾ z nich (74%) uważa, że farmaceuta nie powinien mieć prawa do sprzeciwu sumienia, a jeżeliby wprowadzono klauzulę sumienia, to zdaniem 63% ankietowanych powinna być ona ograniczona tylko do niektórych produktów, wśród których wymieniano najczęściej tabletki postkoitalne, doustną antykoncepcję hormonalną, wkładkę wewnątrzmaciczną oraz szczepionki [Piecuch A., Gryka M., Kozłowska-Wojciechowska M. „Attitudes towards conscientious objection among community pharmacists in Poland” {„Postawy wobec sprzeciwu sumienia wśród farmaceutów środowiskowych w Polsce”) „International Journal of Clinical Pharmacy” 2014; 36(2)].

W innych badaniach, prowadzonych wśród studentów farmacji oraz farmaceutów pracujących w zawodzie, poziom akceptacji dla wprowadzenia klauzuli sumienia dla farmaceuty wynosił 50% w przypadku osób pracujących oraz 65% w przypadku studentów farmacji, a jednocześnie 7% osób pracujących w aptekach potwierdzało, że w aktualnym stanie prawnym istnieje możliwość odmowy sprzedaży antykoncepcji mechanicznej i hormonalnej, a 34% tabletek postkoitalnych.

Dostępne badania pokazują również, że większość farmaceutów (60%) zgłaszających wątpliwości moralne wobec sprzedaży środków antykoncepcyjnych wyraża swój sprzeciw sumienia bądź przez odmowę realizacji recepty (33%), bądź poprzez świadomą rezygnację z posiadania kwestionowanych produktów w aptece (67%).

„Okazuje się jednak, że dotyczy to niewielkiej liczby farmaceutów wykonujących zawód, bowiem z badań przeprowadzonych przez J. Czekajewską i wsp. wynika, że 94% badanych farmaceutów przyznało, że nigdy nie wyrażało sprzeciwu sumienia, a 93,6% nigdy nie miało takiego zamiaru” – czytamy w tekście (chodzi o badania zamieszczone w pracy „Sprzeciw sumienia w zawodzie farmaceuty. Badanie opinii farmaceutów na temat klauzuli sumienia”. „Ruch Filozoficzny” 2022; 78(1), autorzy: Czekajewska J., Langer D., Baum E.).

Ciekawych wniosków dostarcza inne badanie dotyczące klauzuli sumienia w zawodach medycznych, zrealizowane wśród lekarzy, pielęgniarek oraz farmaceutów. Jego wyniki zostały opublikowane w 2022 r. w artykule „Attitudes of Polish physicians, nurses and pharmacists towards the ethical and legal aspects of the conscience clause” („Postawy polskich lekarzy, pielęgniarek i farmaceutów wobec etycznych i prawnych aspektów klauzuli sumienia”) („BMC Med Ethics”, 2022; 23: 107, autorzy: Czekajewska J, Walkowiak D, Domaradzki J.).

Spośród wszystkich badanych, najwięcej zwolenników klauzuli sumienia występuje w grupie zawodowej lekarzy, następnie wśród pielęgniarek, zaś farmaceuci najrzadziej popierają możliwość legalizowania odmowy wykonania świadczenia medycznego (72% w przypadku aborcji – w stosunku do 94% lekarzy; 38% w przypadku antykoncepcji przy 68% poparciu lekarzy oraz 33% farmaceutów w stosunku do 51% lekarzy w przypadku zapłodnienia pozaustrojowego).

Jednocześnie tylko 17% badanych farmaceutów popiera wprowadzenie klauzuli sumienia dla farmaceuty, zaś 77% farmaceutów sprzeciwiłoby się odmowie przez farmaceutę realizacji recepty na antykoncepcję dostępną w aptece. Okazuje się zatem, że w porównaniu z innymi zawodami medycznymi poparcie dla klauzuli sumienia w środowisku farmaceutów jest wyraźnie niższe.

Z badań prowadzonych w innych krajach, gdzie wprowadzono klauzulę sumienia dla farmaceutów, wyłania się złożony obraz. Pomimo istnienia klauzuli sumienia nie zawsze doświadczanie dylematu etycznego przez farmaceutę skutkowało odmową wydania np. środków postkoitalnych. Z badań prowadzonych w USA wynika, że około 15% farmaceutów sprzeciwia się sprzedaży środków postkoitalnych i antykoncepcyjnych, choć odsetek ten bywa większy w stanach, gdzie wprowadzono do prawa klauzulę sumienia (np. Teksas, Arkansas, 14–40%), niż w tych, gdzie nie ma takich regulacji (np. Nevada, Floryda, 11–13%).

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne istnieje od 77 lat. Zasadnicze cele działania to wspomaganie ruchu naukowego i utrzymywanie jego wysokiego poziomu oraz szerokiego zakresu badań, a także ugruntowanie u wszystkich członków zawodu przekonania o potrzebie stałego poszerzania wiedzy opartej na dowodach naukowych, potrzebnej w procesie kształtowania skutecznej i wydajnej polityki opieki zdrowotnej, a ponadto integracja i budowanie wspólnoty środowiska farmaceutycznego, w tym współpracy międzynarodowej.