Czym jest patriarchat w chrześcijaństwie?

Rozmowy o Nadaniu Ukraińskiemu Kościołowi Greckokatolickiemu (UKGK) godności patriarchatu są dobrą okazją do bliższego przedstawienia instytucji patriarchatu w chrześcijaństwie, zwłaszcza wschodnim, gdyż w Kościele zachodnim nie odgrywa ona tak dużej roli.

Początki

Szybki rozwój chrześcijaństwa już od pierwszych wieków w całym Cesarstwie Rzymskim, i to mimo krwawych prześladowań nowej religii do początków IV wieku, sprawił, że pojawiło się tam wiele wspólnot lokalnych z własnymi biskupami. Jednocześnie od początku chrześcijanie mieli świadomość szczególnego znaczenia i odpowiedzialności tych stolic biskupich, którymi kierowali apostołowie lub ich bezpośredni następcy w najważniejszych ośrodkach ówczesnego świata. Początkowo były to przede wszystkim Rzym jako stolica Imperium oraz Aleksandria i Antiochia, do których doszły później Konstantynopol i Jerozolima. Każde z tych miast, choć w różnym stopniu, mogło się wykazać albo obecnością na swym terenie apostołów, albo przynajmniej jakimiś związkami z nimi. Ponadto były to, poza Jerozolimą, ważne ośrodki władzy politycznej tamtych czasów.

Wśród ówczesnych biskupów i wiernych istniało przekonanie, że pasterze tych stolic zajmują szczególne miejsce w Kościele i w razie pojawiania się jakichś problemów czy trudności do nich należy się zwracać z prośbą o rozstrzygnięcie wątpliwości. Pierwszym krokiem w kierunku formalnego uznania tej wyjątkowej roli biskupów większych ośrodków było utworzenie metropolii, czyli dosłownie „miast-matek”, których biskupi mieli szczególne uprawnienia w stosunku do swych kolegów z mniejszych stolic. Choć metropolie powstawały już w II w. chrześcijaństwa, to formalnie potwierdził to Sobór Nicejski I w 325.

Decyzje, jakie tam wówczas zapadły, opierały się na reformie administracyjnej Imperium Romanum, jaką w 292 przeprowadził cesarz Dioklecjan, dzieląc swe rozległe państwo na 12 diecezji, te zaś na prowincje lub eparchie, których ośrodkami politycznymi były właśnie metropolie. Kościół przejął więc zasadniczo podział terytorialny państwa (dokonany, nawiasem mówiąc, przez wielkiego prześladowcę chrześcijan), dopasowując doń własne struktury organizacyjne.

W Nicei postanowiono m.in., że bez wiedzy i zgody metropolity nie wolno wyświęcać biskupów dla tych diecezji, które wchodziły w zakres danej metropolii. Od tamtego czasu rola tych jednostek stopniowo coraz bardziej wzrastała a ostateczne określenia zasięgu kompetencji i uprawnień metropolitów w Kościele katolickim przyniósł Sobór Trydencki (1545-63).

Równolegle jednak do już istniejących i powstających nowych metropolii biskupi największych stolic kościelnych cieszyli się szczególnymi uprawnieniami i mieli większą władzę od innych. Dość szybko zaczęto nazywać ich patriarchami, czyli rządcami stolic „ojcowskich”, nawiązując w ten sposób do nazewnictwa starotestamentalnego, gdzie mianem patriarchów określano praojców narodu wybranego z Abrahamem na czele. Termin ten długo jednak miał charakter bardziej grzecznościowy czy zwyczajowy aniżeli formalny. Bodaj po raz pierwszy słowo „patriarcha” w znaczeniu chrześcijańskim pojawiło się w liście cesarza bizantyńskiego Teodozjusza II (408-50) do papieża Leona I Wielkiego (440-61). Biskupi bizantyńscy używali tego określenia wobec swego przełożonego Akacjusza (471-89).

Również tutaj pewne ustalenia przyniósł Sobór Nicejski, choć formalnie nie było to jeszcze ostateczne uznanie patriarchatów. Ostatecznie jednak wtedy i później uznano, że istnieje pięć takich dużych jednostek terytorialnych: Rzym, Aleksandria i Antiochia jako miasta, w których działali i zginęli śmiercią męczeńską apostołowie, święci Piotr, Paweł i Marek, a do tej „trójcy” Sobór Chalcedoński w 451 dodał Konstantynopol i Jerozolimę. Przeciwko stolicy cesarstwa wschodniego protestowali ówcześni papieże, uważając, że nie ma ona żadnych korzeni apostolskich, a o jej awansie rozstrzygnęły wyłącznie czynniki polityczne. Z kolei Jerozolima, która wtedy, w IV w. była małym miasteczkiem, nie odgrywającym większej roli politycznej, zyskała rangę patriarchatu wyłącznie ze względu na swe znaczenie religijne jako miejsce ziemskiej działalności Pana Jezusa, Matki Bożej i apostołów oraz jako ziemia narodzin Kościoła.

Poszczególnym patriarchatom przypisano następujące kompetencje terytorialne: Rzym obejmował całe ówczesne chrześcijaństwo zachodnie, a więc Galię, Hiszpanię i Afrykę Północną, Konstantynopol – Trację, Azję (Mniejszą – Efez) i Pont (Cezarea Kapadocka), Aleksandria – Egipt, Libię i tzw. Pentapolis, czyli 5 miast na terenie dzisiejszej wschodniej Libii: Cyrena, Apollonia, Ptolemaida, Teuchira i Berenice; Antiochii podlegały Wschód, tzn. większa część dzisiejszego Bliskiego i Środkowego Wschodu, podczas gdy jurysdykcja Jerozolimy rozciągała się na ziemie dzisiejszego Izraela, Palestyny i Jordanii oraz na Półwysep Synajski.

Tych pięć patriarchatów tworzyło tzw. Pentarchię z Rzymem na czele, która utrzymała się do końca I tysiąclecia. Gdy w 1054 doszło do zerwania jedności kościelnej między chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim, na 1. miejscu znalazł się Konstantynopol a Pentarchię uzupełnił Kościół Cypryjski, nie mający jednak rangi patriarchatu.

Późniejszy rozwój i stan współczesny

W drugim tysiącleciu liczba patriarchatów zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie zmieniała się w miarę, jak chrześcijaństwo rozszerzało się na nowe obszary. Nie wchodząc w szczegółowe rozważania, wspomnijmy tylko, że w Kościele zachodnim istniały w różnych okresach następujące patriarchaty: Antiochii (1098-1964), Aleksandrii (1215-1964), Konstantynopola (1204-1964), Akwilei (557-1752), Kartaginy (III-VII w., później pod różnymi nazwami, m.in. prymas Afryki) Konstantynopola (1204-1964), Grado (557-1451).

Wszystkie one miały swych biskupów tylko przez pewien czas, niemniej jednak formalnie istniały, a większość z nich zniósł ostatecznie Paweł VI w 1964 w geście dobrej woli wobec współczesnych patriarchów wschodniochrześcijańskich (głównie prawosławnych) z tymi tytułami.

Dziś w Kościele zachodnim istnieją tylko trzy patriarchaty łacińskie : lizboński, wenecki i jerozolimski, przy czym są to tylko tytuły, gdyż w rzeczywistości odpowiadają one archidiecezjom-metropoliom.

Poza tym historycznie były jeszcze dwa patriarchaty „indyjskie”: Indii Zachodnich – od 1524, ale bez konkretnej stolicy biskupiej, a od 1762 do 1963 tytuł ten przysługiwał wikariuszowi generalnemu wojsk hiszpańskich (czyli w istocie biskupowi polowemu Hiszpanii) oraz Indii Wschodnich – od 1886 do 1975 taki tytuł nosił biskup Goa i Damanu, czyli portugalskiej (do 1961) enklawy w Indiach, potem była to zwykła diecezja, a od 2006 jest to znów metropolia, ale już nie patriarchat.

Wschodnie Kościoły katolickie

W wyniku misyjnej i apostolskiej działalności Kościoła łacińskiego w ciągu wieków, począwszy od końca XVI stulecia (Unia Brzeska – 1596), część wiernych i duchowieństwa Kościołów wschodnich – prawosławnych i tzw. niechalcedońskich – uznała nad sobą władzę papieża, zachowując jednocześnie swą liturgię, zwyczaje i teologię. Powstały w ten sposób wschodnie Kościoły katolickie, z których 6 ma obecnie rangę patriarchatów. Są to: koptyjski katolicki patriarchat Aleksandrii, syryjskokatolicki patriarchat Antiochii, melchicki (greckokatolicki) patriarchat Antiochii, Aleksandrii i Jerozolimy, ormiański katolicki patriarchat (katolikosat) Cylicji, chaldejski patriarchat Babilonii i maronicki patriarchat Antiochii. Jak widać, patriarchowie trzech katolickich Kościołów wschodnich mają tytuły antiocheńskich, choć w praktyce żaden z nich nie urzęduje w tym prastarym mieście, leżącym obecnie w Turcji (Antakya).

Te katolickie Kościoły wschodnie, które nie są patriarchatami, mają różne tytuły: arcybiskupstwa większe – cztery (UKGK, Kościoły syromalabarski i syromalankarski w Indiach oraz greckokatolicki w Rumunii) oraz metropolie „sui iuris” – pięć (Addis Abeba, Pittsburg w USA, Preszów w Słowacji, Asmara w Erytrei i Hajdúdorog na Węgrzech).

Pozostałe katolickie Kościoły wschodnie, np. w Chorwacji, Bułgarii, Grecji, Macedonii tworzą różne jednostki, zwykle są to pojedyncze eparchie (diecezje), wchodzące w skład struktur organizacyjnych miejscowych Kościołów łacińskich.

Prawosławie

Spośród 15 lub 16 istniejących współcześnie lokalnych Kościołów prawosławnych 9 ma rangę patriarchatów: starożytne – Konstatynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima, a także Gruzja (VII w.) oraz powstałe w II tysiącleciu Rosja (Moskwa), Rumunia, Serbia i Bułgaria; pozostałe są metropoliami (Polska, Czechy i Słowacja) lub arcybiskupstwami (Cypr, Grecja i Albania). Ponadto rangę metropolii ma powstały w br. autokefaliczny Prawosławny Kościół Ukrainy, nieuznawany jednak, jak na razie, przez resztę świata prawosławnego (oprócz Patriarchatu Konstantynopola, który udzielił mu autokefalii) a dwa inne Kościoły lokalne: Macedoński (arcybiskupstwo) i Ameryki (metropolia) nie są uznawane przez wszystkie bądź większość świata prawosławnego.

Kościoły niechalcedońskie

Termin ten obejmuje Kościoły wschodniochrześcijańskie, które z różnych powodów nie uznały uchwał Soboru Chalcedońskiego z 451, na którym m.in. potępiono jako herezję monofizytyzm, czyli pogląd, jakoby w Panu Jezusie istniała tylko jedna natura – boska, podczas gdy nauka prawowierna głosi, iż istnieją w Nim dwie natury: boska i ludzka. Do grupy tej należą obecnie Kościoły: ormiański, koptyjski, etiopski i erytrejski oraz syryjski. Na ich czele też stoją patriarchowie, chociaż w Kościele ormiańskim ma on podwójny tytuł patriarchy-katolikosa.

Poza tym u Ormian jest jeszcze dwóch patriarchów: jerozolimski i konstantynopolski, ale w tym wypadku nie oznaczają one najwyższej władzy w Kościele, jak to jest np. w prawosławiu, lecz podlegają oni katolikosowi – patriarsze wszystkich Ormian w Eczmiadzynie.