Dz 24,1-11: Duch Święty źródłem nadziei apostoła Pawła – prześladowanego za wiarę w zmartwychwstanie sprawiedliwych i niesprawiedliwych

Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia (wyd. 5).

Po pięciu dniach przybył arcykapłan Ananiasz z kilkoma starszymi i retorem, niejakim Tertullosem. Oni to wnieśli przed namiestnika oskarżenie przeciwko Pawłowi. Kiedy go wezwano, Tertullos rozpoczął mowę oskarżycielską: «Dzięki tobie żyjemy w zupełnym pokoju – mówił – dzięki twej przezorności polepsza się byt tego narodu. Zawsze i wszędzie przyjmujemy to, dostojny Feliksie, z wielką wdzięcznością. Aby cię jednak dłużej nie zatrzymywać, proszę, abyś nas łaskawie posłuchał przez chwilę. Stwierdziliśmy, że człowiek ten jest przywódcą sekty nazarejczyków, szerzy zarazę i wzbudza niepokoje wśród wszystkich Żydów na świecie. Usiłował nawet zbezcześcić świątynię, więc ujęliśmy go. {Lecz trybun Lizjasz przybiegł, wyrwał go przemocą z rąk naszych, rozkazując, aby jego oskarżyciele przyszli do ciebie} Przesłuchawszy go będziesz mógł sam od niego dowiedzieć się wszystkiego, o co go oskarżamy». Żydzi potwierdzili to, oświadczając, że sprawa tak się przedstawia. Kiedy namiestnik dał znak, aby mówił, Paweł odpowiedział: «Wiem, że od wielu lat jesteś sędzią tego narodu, dlatego śmiało będę się bronił. Możesz się bowiem przekonać, że nie więcej jak dwanaście dni temu przybyłem do Jerozolimy, aby oddać pokłon Bogu. Nie spotkali mnie w świątyni ani rozprawiającego z kimkolwiek, ani wywołującego tłumne zbiegowisko bądź w synagodze, bądź w mieście, i nie mogą oni dowieść ci tego, o co mnie teraz oskarżają. To jednak wyznaję przed tobą: Według drogi, nazywanej przez nich sektą, służę Bogu moich ojców, wierząc we wszystko, co napisane zostało w Prawie i u Proroków. Mam też w Bogu nadzieję, którą również oni mają, że nastąpi zmartwychwstanie sprawiedliwych i niesprawiedliwych. I sam usilnie się staram, aby mieć zawsze czyste sumienie wobec Boga i wobec ludzi. Po wielu latach przybyłem z jałmużnami i ofiarami dla mego narodu. Wtedy spotkali mnie oczyszczonego w świątyni, bez tłumu i bez zbiegowiska niektórzy Żydzi z Azji; oni powinni stanąć przed tobą i wnieść skargę, jeśli mają coś przeciwko mnie. A ci tutaj niechże powiedzą, jakiego przestępstwa dopatrzyli się we mnie, gdy stanąłem przed Sanhedrynem. Chyba jedynie tego, że stojąc wśród nich zawołałem głośno: Sądzicie mnie dzisiaj z powodu [wiary w] zmartwychwstanie umarłych». Feliks odroczył ich sprawę, znając dokładnie tę drogę. «Rozpatrzę waszą sprawę – powiedział – gdy przybędzie trybun Lizjasz». A setnikowi rozkazał strzec go, zastosować ulgi i nie przeszkadzać żadnemu z przyjaciół w oddawaniu mu usług.

Po kilku dniach przybył Feliks ze swoją żoną Druzyllą, która była Żydówką. Posłał po Pawła i słuchał jego [nauki] o wierze w Jezusa Chrystusa. Lecz kiedy Paweł mówił o sprawiedliwości i o wstrzemięźliwości, i o przyszłym sądzie, Feliks przestraszony odpowiedział: «Teraz możesz odejść. Gdy znajdę czas, wezwę cię znowu». Spodziewał się przy tym, że dostanie od Pawła pieniądze, i dlatego częściej posyłał po niego i rozmawiał z nim. Po upływie dwóch lat następcą Feliksa został Porcjusz Festus. Feliks jednak pozostawił Pawła w więzieniu, chcąc okazać Żydom życzliwość.

Tekst w klamrach jest obecny tylko w niektórych rękopisach.

Krytyka literacka

Kontekst

Przesłuchanie Pawła przez rzymskiego namiestnika Feliksa jest konsekwencją wydarzeń opisanych w rozdziale poprzednim i wpisuje się w serię przesłuchań i mów obronnych Apostoła. Ostrzeżenie ze strony siostrzeńca Pawła udaremnia zasadzkę na jego życie i powoduje odesłanie z Jerozolimy do Cezarei. Tam zostaje on poddany osądowi władzy rzymskiej, która nie uznaje go winnym, ale też go nie uwalnia. Sytuacja zostaje rozwiązana przez następcę Feliksa, co jest treścią już następnego rozdziału Dz.

Kompozycja

Relacja o przesłuchaniu Pawła dzieli się na trzy części:

• Przybycie oskarżycieli do Cezarei i mowa oskarżycielska przedstawiciela Sanhedrynu (w. 1-9);
• Mowa obronna Pawła (w. 10-21);
• Reakcja namiestnika Feliksa i jego postępowanie wobec Pawła (w. 22-27).

Objaśnienie egzegetyczne

• Feliks – Marek Antoniusz Feliks, był niewolnikiem wyzwolonym przez Antonię (matkę cesarza Klaudiusza), bratem Pallasa (również wyzwolonego niewolnika), który w tym czasie był – wraz z Narcyzem – najbogatszym człowiekiem w Rzymie. Urząd prokuratora Samarii i Judei sprawował w latach 52-58. Był człowiekiem srogim, nieudolnym i chciwym, co tłumaczy jego oczekiwanie na to, że „dostanie od Pawła pieniądze”.
• arcykapłan Ananiasz – sprawował urząd arcykapłana w latach 47-59, był stronnikiem Rzymian, zaraz po wybuchu powstania Żydów przeciw Rzymowi w roku 66 został zabity przez powstańców. Proces w Cezarei to drugie jego spotkanie z Pawłem (pierwsze było w Jerozolimie – Dz 23,1-5).
• retor Tertullos – retoryka to sztuka przekonywania, retor to osoba, która opanowała tę sztukę; retorzy często byli zatrudniani dla przekonania słuchaczy do swoich racji. O osobie Tertullosa nic nie wiemy.
• początek mowy (captatio benevolentiae, czyli zjednanie sobie dobrej woli) – miał za zadanie zjednanie sobie uwagi i życzliwości słuchaczy, stąd też często zawierał jakąś pochwałę skierowaną do nich. Pochwały Tertullosa skierowane do Feliksa są jedynie pochlebstwem i w ogóle nie odpowiadają prawdzie, ponieważ relacje Feliksa z Żydami wcale nie były dobre. Początek mowy Pawła również zawiera pochwałę Feliksa, ale o wiele bardziej stonowaną i rzeczywistą.
• sekta nazarejczyków – gr. hairesis (czyli herezja) to termin często używany w starożytności na oznaczenie różnych stronnictw w obrębie judaizmu; nazarejczycy to nazwa, która w Dz pojawia się tylko ten jeden raz, prawdopodobnie tak Żydzi nazywali chrześcijan.
• Druzylla – najmłodsza córka Heroda Agryppy I, siostra Heroda Agryppy II (obaj znani z Dz). Została poślubiona królowi Emessy (w Syrii), ale porzuciła go dla prokuratora Feliksa. Wraz z synem (też Agryppą) zginęła podczas wybuchu Wezuwiusza w 79 roku.

Orędzie teologiczne

Z chwilą pojmania Pawła w Jerozolimie jego misja ewangelizacyjna dobiega końca, zgodnie z przepowiednią proroka Agabosa. W ostatnich rozdziałach Dz Paweł znosi liczne procesy i uwięzienia, na wzór Jezusa, swego Pana.

Żydzi (Sanhedryn) wynajmują retora imieniem Tertullos, aby to on przedstawił oskarżenie Pawła przed Feliksem. Tertullos, którego narodowości nie znamy (nie musiał być Żydem), był retorem, wynajętym zawodowcem, który specjalizował się w przekonywaniu słuchaczy do przedstawianych przez siebie racji, w tym wypadku (mowy sądowej), do uznania Pawła za winnego. Widać, że Żydom zależało, żeby ich oskarżenie przeciw Pawłowi okazało się skuteczne, skoro nie polegają na własnych umiejętnościach (czy na swojej pozycji), ale wynajmują zawodowego mówcę.

Tertullos stawia Pawłowi trzy zarzuty: przewodzenie sekcie nazarejczyków, burzenie porządku publicznego i religijnego wśród Żydów oraz usiłowanie zbezczeszczenia świątyni w Jerozolimie. Ten drugi zarzut dotyczy nie tylko Jerozolimy, ale „Żydów na całym świecie”, co nie tylko przedstawia ciężar zarzutu, ale jest też powtórzeniem zarzutu postawionego już wcześniej, też przez Żydów, władzom Tesaloniki (Dz 17,6-7). To ukazuje, że oskarżenie nie dotyczy tylko tego jednego wydarzenia z Jerozolimy, ale całej działalności Pawła, a właściwie w ogóle głoszenia Ewangelii przez Apostołów.

Odnosząc się do pierwszego z zarzutów, przewodniczenia sekcie nazarejczyków, Paweł wskazuje, że właściwi jego oskarżyciele nie przybyli do Cezarei i dlatego nie mogą przedstawić oskarżenia. Rzymska jurysprudencja miała niskie mniemanie o oskarżycielach, którzy nie zgłaszali się, żeby złożyć zeznania potwierdzające oskarżenie. Oskarżycielom obecnym na rozprawie z pewnością nie uda się przedstawić żadnego dowodu na to, że widzieli Pawła rozprawiającego z kimkolwiek w świątyni lub organizującego tam jakieś zgromadzenie. Jego podróż do Jerozolimy miała charakter zwykłej religijnej pielgrzymki. Ponadto Paweł wyjaśnia Feliksowi, że czci Boga swoich żydowskich rodziców, tego samego, który teraz objawił się w Jezusie Chrystusie. Nadal wierzy we wszystko, co znajduje się w Pismach żydowskich, o których teraz rozumie, że wskazują na Mesjasza Jezusa. Żywi także w Bogu tę samą nadzieję co Żydzi, nadzieję na przyszłe zmartwychwstanie.

To stawia pytanie, na ile chrześcijańska wiara Pawła odchodzi od wiary jego oskarżycieli? Paweł nie uważa swego nawrócenia do Chrystusa za odejście od judaizmu biblijnego, ale jako jego wypełnienie. Chrześcijaństwo jest bowiem kontynuacją judaizmu biblijnego na radykalnie nowym poziomie – wiary w Jezusa z Nazaretu jako Mesjasza i Syna Bożego, która jest realizacją oczekiwań trwających od wieków i zapowiadanych przez proroków Starego Testamentu.

Zarzuty stawiane Pawłowi oskarżają tak naprawdę Jezusa i Jego wyznawców, czyli Kościół, na czele którego stoi rzekomo Paweł. Paweł zostaje nazwany „przywódcą” chrześcijan, choć on sam nigdy nie pretendował do takiego miana. Tym określeniem Łukasz wskazuje, że Paweł broni się nie tyle przed oskarżeniami przeciw sobie, co z oskarżeniami przeciw całemu Kościołowi, a odpierając je wykazuje ich nieprawdziwość.

Fakt, że Feliks „chce okazać Żydom życzliwość”, ale mimo to nie znajduje powodu, żeby skazać Pawła i przyznać rację ich oskarżeniom, pokazuje jeszcze wyraźniej niewinność Pawła i całego Kościoła.

Wpływ komentowanego tekstu na literaturę, poezję, malarstwo, muzykę

Odniesienia w kulturze

Mowy obronne Pawła to temat dość rzadko podejmowany przez artystów, w sztuce dominują inne, bardziej charakterystyczne, momenty z życia tego Apostoła. Z procesów, w których uczestniczył Paweł częściej jest przedstawiany ten w Rzymie, obrona Apostoła w Cezarei jest tematem zaledwie kilku prac artystycznych.

William Hogarth „Św. Paweł przed Feliksem”/Wikipedia

Nikolai Bodarevsky „Proces Świętego Pawła”/Wikipedia

Aktualizacja orędzia teologicznego

Przed Piłatem Jezus wyjaśnia, że „przyszedł na świat, aby dać świadectwo prawdzie” (J 18, 37). Chrześcijanin nie powinien „wstydzić się… świadectwa 1816 Pana” (2 Tm 1, 8). W sytuacjach, które wymagają świadectwa wiary, chrześcijanin powinien wyznać ją bez dwuznaczności, za przykładem św. Pawła, wobec swych sędziów. Powinien zachować „czyste sumienie wobec Boga i wobec ludzi” (Dz 24,16). [KKK 2471]

Uczeń Chrystusa powinien nie tylko zachowywać wiarę i żyć nią, ale także wyznawać ją, odważnie świadczyć o niej i szerzyć ją: „Wszyscy… winni 2471 być gotowi wyznawać Chrystusa wobec ludzi i iść za Nim drogą krzyża wśród prześladowań, których Kościołowi nigdy nie brakuje””. Służba i świadectwo wiary są nieodzowne do zbawienia: „Do każdego więc, kto się przyzna do Mnie przed ludźmi, przyznam się i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie. Lecz kto się Mnie zaprze przed ludźmi, tego zaprę się i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie” (Mt 10, 32-33). [KKK 1816]

Refleksja

• jak formułuję moje oceny i sądy o innych ludziach i ich postępowaniu? co biorę wtedy pod uwagę?
• jak wyrażam swoje zdanie o innych, mówiąc im je w oczy (w ich obecności) czy też za ich plecami?
• jak wygląda moja obrona tego, w co wierzę wobec tych, którzy to atakują?

Literatura poszerzająca

Pindel, Roman. „Pawłowa mowa obronna. Analiza retoryczna Dz 24, 10b-21.”, Polonia Sacra (2003), Nr 12 (56), s. 295-307.