Jak wygląda dialog katolicko-żydowski w Polsce?

15 stycznia obchodzony jest XVIII Ogólnopolski Dzień Judaizmu w Kościele Katolickim w Polsce. Z tej okazji publikujemy obszerny materiał nt. dialogu katolicko-żydowskiego w Polsce.

Warunki dla rozwinięcia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w kształcie, w jakim go dziś znamy, stworzył II Sobór Watykański. W Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich „Nostra aetate” (dalej: DRN) znalazło się kategoryczne potępienie antysemityzmu przez Kościół, który „opłakuje – nie z pobudek politycznych, ale pod wpływem religijnej miłości ewangelicznej – akty nienawiści, prześladowania przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek kierowane były przeciw Żydom” (DRN 4). Odrzucono też zbiorową odpowiedzialność Żydów za śmierć Chrystusa, która bywała źródłem antysemityzmu.

W tym samym dokumencie znalazło się wyrażone wprost wezwanie do dialogu chrześcijańsko-żydowskiego: Sobór „pragnie ożywić i zalecić obustronne poznanie się i poszanowanie, które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz przez braterskie rozmowy” (DRN 4).

Przełomowy dla stosunków katolicko-żydowskich był niewątpliwie pontyfikat św. Jana Pawła II, zarówno ze względu na liczne ważne wypowiedzi papieskie, jak i wielce znaczące gesty, służące zbliżeniu wyznawców obu religii.

Kościół katolicki uznaje dziś dialog z judaizmem za sprawę zasadniczą dla głębszego poznania i zrozumienia własnych korzeni. Stanowi je właśnie judaizm wraz z całym bogactwem Słowa Objawionego, Przymierza, prawa moralnego, obietnicy mesjańskiej, a także modlitwy psalmami.

– W czwartym rozdziale Ewangelii św. Jana czytamy: zbawienie bierze początek od Żydów – i to są słowa Pana Jezusa – przypomina bp Mieczysław Cisło, przewodniczący Komitetu KEP ds. Dialogu z Judaizmem. – Kościół odpowiada: korzenie chrześcijaństwa znajdują się w judaizmie i dlatego chrześcijanom potrzeba jego znajomości, tak jak człowiek chce poznać swoich przodków. Jako chrześcijanie, mamy w sobie „geny” Żydów. Jesteśmy ich braćmi jako synowie Abrahama i to braterstwo jest zasadniczym motywem powinności poznawania, spotykani, dialogowania z Żydami. Wobec brata nie przechodzi się obojętnie – podkreśla bp Cisło.

Struktury Episkopatu Polski służące dialogowi chrześcijańsko-żydowskiemu

Wyspecjalizowane struktury służące dialogowi z Żydami, powoływane przez poszczególne konferencje episkopatów, zaczęły powstawać w latach osiemdziesiątych. Podkomisja Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem została utworzona podczas 213. Zebrania plenarnego KEP na Jasnej Górze 2-3 maja 1986 r., z inicjatywy Rady Stałej. Bezpośrednim impulsem do powstania nowego gremium była wizyta Jana Pawła II w rzymskiej synagodze (13 kwietnia 1986), gdy nazwał Żydów „naszymi umiłowanymi braćmi”. Pierwsze zebranie podkomisji odbyło się 13 maja. Włączono ją do Komisji Ekumenicznej KEP.

228. zebranie plenarne KEP (17-18 czerwca 1988 w Białymstoku) postanowiło przekształcić Podkomisję w Komisję. Przyczyną była przede wszystkim zasadnicza odmienność tematyki, którą się zajmowała, od zakresu działania Komisji Ekumenicznej, w której ramach dotąd funkcjonowała. Nie bez wpływu na zmianę nazwy było to, że określenie „podkomisja” w oczach żydowskich partnerów sugerowało – wbrew intencjom Episkopatu – niższą rangę tego ciała.

1 maja 1996 r., w ramach szerszych przekształceń struktury episkopatu, Komisja przekształciła się z kolei w Komitet ds. Dialogu z Judaizmem, działający w ramach Rady ds. Dialogu Religijnego – obok Komitetów ds. Dialogu z Niewierzącymi i ds. Dialogu z Religiami Niechrześcijańskimi – z zachowaniem autonomii w realizacji swych działań.

Podkomisji, a potem Komisji przewodniczył w latach 1986-1994 bp Henryk Muszyński, ówczesny pomocniczy biskup chełmiński, późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski. W latach 1994-2006 przewodniczącym Komisji, a następnie Komitetu był biskup, później abp Stanisław Gądecki, obecnie arcybiskup poznański i przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski. Od 2006 r. na czele Komitetu stoi bp Mieczysław Cisło, biskup pomocniczy lubelski – równocześnie (jak jego poprzednik) przewodniczący Rady ds. Dialogu Religijnego.

Zadaniem Komitetu jest służenie Episkopatowi pomocą w szeroko rozumianych sprawach żydowskich, budowanie relacji z Żydami, inspirowanie refleksji teologicznej i dialogu religijnego, organizowanie wspólnych spotkań modlitewnych, także za ofiary Zagłady, i dialogu biblijnego. Komitet publikuje też oficjalne dokumenty Kościoła dotyczące Żydów i judaizmu, zabiega też o to, by wytyczne Magisterium Kościoła dotyczące tych kwestii były wcielane w życie w Polsce.

Pierwszy skład Podkomisji tworzyli, nie licząc przewodniczącego, ks. dr Stanisław Kur (rektor warszawskiego seminarium), o. dr Stanisław Musiał SJ (związany z „Tygodnikiem Powszechnym”), ks. dr hab. Ryszard Rubinkiewicz (teolog z KUL), prof. Anna Świderkówna (filolog klasyczna i biblistka z UW), Jerzy Turowicz (redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego”) i ks. prof. Andrzej Zuberbier (teolog z ATK).

Wśród członków Podkomisji/Komisji/Komitetu byli w różnych okresach m.in. ks. dr Waldemar Chrostowski (dziś prof., teolog z ATK, dziś UKSW), ks. dr Michał Czajkowski (teolog z ATK, publicysta związany z „Więzią” i „TP”), ks. dr hab. Marian Gołębiewski (ówczesny rektor wrocławskiego seminarium, później tamtejszy arcybiskup), ks. prof. Bolesław Kumor (historyk Kościoła z KUL), ks. dr Andrzej Suski (teolog z ATK, później biskup toruński), Stefan Wilkanowicz (redaktor naczelny „Znaku”).

Obecnie w skład Komitetu wchodzą – prócz przewodniczącego – ks. dr Tomasz Adamczyk, sekretarz (socjolog religii z KUL), prof. Monika Adamczyk-Garbowska (literaturoznawczyni z UMCS w Lublinie, m.in. w dziedzinie literatury żydowskiej), ks. Wiesław Dawidowski OSA (teolog, publicysta, prowincjał augustianów), prof. Jan Grosfeld (ekonomista i politolog z UKSW, publicysta), ks. prof. Łukasz Kamykowski (teolog z UP JP II), ks. Grzegorz Michalczyk (warszawski i krajowy duszpasterz środowisk twórczych), Ryszard Montusiewicz (dziennikarz, radiowiec, b. wieloletni korespondent PR i KAI w Izraelu), ks. Jerzy Stranz (teolog, dyrektor wydawnictwa Księgarnia Św. Wojciecha), Barbara Sułek-Kowalska (dziennikarka, publicystka, sekretarz reakcji tygodnika „Idziemy”), ks. prof. Alfred Wierzbicki (filozof z KUL, prorektor lubelskiego seminarium, poeta), prof. Sławomir Żurek (polonista z KUL, badacz literatury polsko-żydowskiej).

Początkowe trudności

Początki zorganizowanego dialogu katolicko-żydowskiego w Polsce nie były łatwe. Nie sprzyjało temu panowanie władzy komunistycznej, uniemożliwiające otwarty, pozbawiony cenzury dialog. Z tego samego powodu nie mogła odbyć się szczera dyskusja na temat skomplikowanego splotu relacji między Polakami a Żydami w czasie drugiej wojny światowej i Zagłady oraz później, za czasów komunizmu. Dla władzy komunistycznej problemy te były terenem niebezpiecznym, pod szczególną kontrolą propagandowo-cenzorską.

Nie sprzyjała dialogowi ówczesna słabość bardzo nielicznej po Zagładzie i kolejnych falach emigracji społeczności polskich Żydów, w tym brak niezależnych od władzy struktur. Proces odnajdywania korzeni przez potomków zasymilowanych Żydów dopiero się wówczas rozpoczynał, nie bez pomocy środowisk katolickiego laikatu (np. KIK-ów).

Z kolei wielu katolików, nie mając na co dzień kontaktu z Żydami i żyjąc w przeświadczeniu, że w Polsce właściwie ich nie ma, nie byli przekonani o znaczeniu takiego dialogu w naszych warunkach, zwłaszcza wobec ciągłego zagrożenia dla Kościoła ze strony reżimu komunistycznego

Powstanie Podkomisji przypadło na okres szczególnych napięć katolicko-żydowskich, związanych z powstaniem klasztoru karmelitanek w Oświęcimiu. Utworzenie tego klasztoru, poza zasadniczym terenem obozu, ale w jego oficjalnym obszarze, zostało bardzo źle przyjęte przez wiele środowisk żydowskich i stało się powodem niesprawiedliwych nieraz oskarżeń, zwłaszcza wobec Polaków i Kościoła w Polsce, co z kolei spotkało się ze sprzeciwem i brakiem zrozumienia w wielu środowiskach w naszym kraju. Rozwiązanie tego problemu stało się jednym z podstawowych zadań nowego gremium w pierwszych latach jego działania.

Początki

Kwestie dialogu polsko-żydowskiego podejmowali pod wpływem soborowej inspiracji – na tyle, na ile to było możliwe w warunkach cenzuralnych ograniczeń – katolicy świeccy ze środowisk Klubów Inteligencji Katolickiej, „Tygodnika Powszechnego”, „Więzi”, „Znaku”.

Pierwszą konferencję na temat judaizmu „Religia i kultura żydowska” zorganizował w kwietniu 1986 w Pieniężnie wybitny biblista, ks. dr Bernard Wodecki SVD.

Wielkie zasługi zwłaszcza w początkowej fazie dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce położył. ks. prof. Waldemar Chrostowski. Organizował on debaty i konferencje naukowe, także w USA (wspólnie z rabinem Byronem L. Sherwinem), publikował dokumenty Kościoła, zorganizował akademicki ośrodek studiów nad dialogiem.

Wśród ważnych inicjatyw z tego okresu wymienić z pewnością należy Międzynarodowe Kolokwium Teologiczne w Tyńcu w kwietniu 1988, zorganizowane razem z Ligą Przeciw Zniesławieniu (ADL).

Staraniem Komisji ukazał się w 1990 r. publikacja „Żydzi i judaizm w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II (1965-1989)”, ze wstępem abp. Muszyńskiego, w opracowaniu ks. Chrostowskigi i ks. Rubinkiewicza. Opublikowano także materiały z sympozjów i inne pozycje na tematy żydowskie.

Ubocznym niejako skutkiem prac Komisji nad wydaniem drukiem zbioru dokumentów Kościoła w sprawach żydowskich było zwrócenie się do o. Augustyna Jankowskiego OSB, redaktora „Biblii Tysiąclecia”, o zmianę części śródtytułów odnoszących się do Żydów w „Liście do Rzymian”.

Dokumenty Episkopatu w sprawach żydowskich

KEP na 244. zebraniu plenarnym 30 listopada 1990 r. przyjęła List pasterski z okazji 25. rocznicy „Nostra aetate”. Wydanie tego zasadniczego dokumentu na temat stosunku do narodu żydowskiego i jego religii poświęciły kilkuletnie prace, których centrum była Podkomisja, a potem Komisja ds. Dialogu z Judaizmem niemal do początku swego istnienia. List odczytano w kościołach w niedzielę 20 stycznia 1991.

25 sierpnia 2000 r. podczas 307. zebrania plenarnego KEP przyjęła List o przebaczeniu i pojednaniu z Żydami, wyznawcami religii niechrześcijańskich i niewierzącymi, przygotowany z inicjatywy Rady ds. Dialogu Religijnego, w tym także Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem. List został przygotowany z okazji Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. Problematyka relacji chrześcijańsko-żydowskich zajmuje w dokumencie poczesne miejsce.

Dzień Judaizmu

Od 1998 roku w Kościele w Polsce obchodzony jest Dzień Judaizmu. Zadecydowała o tym Konferencja Episkopatu Polski, a inicjatorem był abp Stanisław Gądecki. Dzień Judaizmu odbywa się corocznie 17 stycznia, poprzedzając Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan. Wskazuje to na żydowskie korzenie chrześcijaństwa. Kulminacją każdego Dnia Judaizmu są obchody ogólnopolskie, z każdym razem w innej stolicy diecezji, ze specjalnie dobranym hasłem. Pierwsze obchody odbyły się pod hasłem „Kto spotyka Jezusa Chrystusa, spotyka judaizm”, zaczerpniętym z przemówienia Jana Pawła II w Moguncji w listopadzie 1980 r.

Miejscami kolejnych centralnych obchodów były:
1998 – Warszawa
1999 – Wrocław
2000 – Kraków
2001 – Łódź
2002 – Lublin
2003 – Białystok
2004 – Poznań
2005 – Katowice
2006 – Kielce
2007 – Gdańsk
2008 – Zamość
2009 – Warszawa
2010 – Tarnów
2011 – Przemyśl
2012 – Rzeszów
2013 – Opole
2014 – Sandomierz

W ramach ogólnopolskich uroczystości odbywają się konferencje na temat historii miejscowych Żydów, dyskusje teologiczne z udziałem obu stron, modlitwy w intencji ofiar Zagłady, nabożeństwo Słowa Bożego w miejscowej katedrze lub innym ważnym kościele, także z udziałem obu stron, a także koncerty, wystawy, spektakle teatralne, projekcje filmów oraz katechezy i pogadanki w szkołach na temat judaizmu. W obchody zaangażowane są także lokalne władze, a ostatnio także ambasadorowie Izraela.

Uczestników obchodów Dnia Judaizmu w Tarnowie (2010) pozdrowił Benedykt XVI podczas niedzielnej modlitwy Anioł Pański. Uroczystości przemyskie (2011) odbyły się w obu miejscowych katedrach – łacińskiej i greckokatolickiej. W Sandomierzu (2014) przy okazji Dnia Judaizmu odsłonięto w miejscowej katedrze umieszczono tablicę wyjaśniającą, że wiszący tam obraz, przedstawiający rzekomy mord rytualny, nie jest zgodny z prawdą historyczną. Napis w trzech językach (po polsku, hebrajsku i angielsku) okazał się satysfakcjonującym rozwiązaniem kontrowersji trwającej od lat.

Komitet ds. Dialogu z Judaizmem wydał „ABC Dnia Judaizmu”, przypominające jego główne zasady:

„1. Wyjaśniać i upowszechniać istotę Dnia Judaizmu
2. Przybliżać nauczanie Kościoła po II Soborze Watykańskim nt. Żydów i ich religii
3. Uczynić modlitwę nieodłącznym elementem obchodów dnia Judaizmu
4. Propagować posoborowe wyjaśnienia tekstów Pisma Świętego, które w przeszłości mogły być interpretowane w sposób antyjudaistyczny i antysemicki
5. Wyjaśniać wiernym tragedię zagłady Żydów
6. Ukazywać antysemityzm jako grzech (Jan Paweł II)
7. Zapraszać tego dnia do wspólnej modlitwy przedstawicieli innych Kościołów i Wspólnot chrześcijańskich
8. Zapraszać Żydów do udziału w obchodach Dnia Judaizmu”.

– Dzień Judaizmu nabył już prawo obywatelstwa. Specjalne materiały, przygotowane z tej okazji przez Komitet Episkopatu Polski do spraw Dialogu z Judaizmem, docierają do każdej parafii – zauważa bp Mieczysław Cisło. PAGE_BRAK

Wspólna modlitwa

Przewodniczący Podkomisji/Komisji/Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem wielokrotnie reprezentowali Kościół na wspólnych spotkaniach modlitewnych z Żydami (z udziałem naczelnego rabina Polski, Michaela Schudricha) za ofiary Zagłady w miejscach, w których się dokonała – na terenie obozów na Majdanku, w Bełżcu i Sobiborze, a także w Aleksandrówce. Bp Cisło modlił się też i przemawiał w Jedwabnem. Biskup i rabin modlili się też wspólnie w lubelskiej synagodze w intencji zmarłego abp. Życińskiego.

Konferencje, sympozja

Wśród licznych konferencji z udziałem obu stron dialogu, w tym zaproszonych rabinów Polski, Europy i Izraela, wymienić można kilka, tytułem przykładu. W 2008 z inicjatywy wielce zaangażowanego w dialog chrześcijańsko-żydowski ówczesnego metropolity lubelskiego, abp. Józefa Życińskiego, odbyło się w Lublinie sympozjum na temat Jezusa z Nazaretu jako Mesjasza. Rok później, z inicjatywy Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów (o której będzie mowa niżej), także przy współpracy abp. Życińskiego i bp. Cisły, konferencja „Tożsamość i religia w dialogu” została zorganizowana w Lublinie, Kielcach i Warszawie. W następnym, 2010 roku, z połączonym z dyskusją wykładem o pozabiblijnych źródłach judaizmu wystąpił na KUL rabin Sacha Pecaric. Wszyscy trzej kolejni przewodniczący Podkomisji/Komisji/Komitetu – abp Muszyński, abp Gądecki i bp Cisło – a także kard. Stanisław Dziwisz, wzięli udział w zorganizowanej we wrześniu 2009 w Krakowie przez Wspólnotę św. Idziego katolicko-żydowskim spotkaniu na temat teologii pokoju. Uczestniczył w nim także założyciel Wspólnoty, Andrea Riccardi.

Spotkania – dla przezwyciężania stereotypów

I tym razem – tytułem przykładu. Pięć grup polskich księży, każda licząca ok. 25 kapłanów, uczestniczyło w dwutygodniowych seminariach w Izraelu na temat historii i teraźniejszości narodu żydowskiego, szczególnie Zagłady. Te bardzo pozytywnie oceniane pobyty inicjował Instytut Yad Vashem.

Członkowie Komitetu, w tym jego przewodniczący, uczestniczą w spotkaniach z młodzieżą polską i izraelską w ramach wymiany młodych ludzi z obu krajów. Wzajemne odwiedziny mają zaradzić traktowaniu przez Żydów z Izraela Polski wyłącznie jako miejsca Zagłady, czemu sprzyjają wizyty młodzieży żydowskiej na terenie obozów śmieci, nieraz bez żadnego kontaktu ze współczesnym życiem w naszym kraju i jego mieszkańcami.

Najnowsze inicjatywy

W 2012 r. przewodniczący Komitetu KEP ds. Dialogu z Judaizmem uczestniczył w Watykanie w trzydniowej sesji z udziałem około trzydziestu przewodniczących analogicznych ciał episkopatów krajowych pod przewodnictwem zwierzchnika Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan, kard. Kurta Kocha. Bp Cisło złożył tam sprawozdanie z działalności.

W czerwcu 2013 przewodniczący Komitetu bp Cisło wydał oświadczenie popierające prawne dopuszczenie uboju rytualnego jako istotnego elementu żydowskiej tradycji religijnej. Stanowisko to było reakcją na forsowany w parlamencie – w imię praw zwierząt – zakaz takiego uboju, godzący w wolność religijną, zwłaszcza Żydów i muzułmanów.

W marcu 2013 r. delegacja polskich biskupów na czele z przewodniczącym KEP abp. Stanisławem Gądeckim (jak wspomniano, byłym przewodniczącym Komisji/Komitetu) odwiedziła Ziemię Świętą. Delegację przyjął m. in. prezydent Szimon Peres, znany z przychylności do naszego kraju. Biskupi spotkali się też z członkami Knesetu.

W październiku 2013 bp Mieczysław Cisło wygłosił w Wyższej Szkole Filologii Hebrajskiej w Toruniu wykład inauguracyjny na temat „Polski kształt dialogu katolicko-żydowskiego”.

11 czerwca 2014 na zaproszenie przewodniczącego Episkopatu Polski abp. Stanisława Gądeckiego w siedzibie KEP odbyło się wręczenie odznaczeń Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawanych przez jerozolimski Instytut Yad Vashem osobom, które ratowały Żydów w czasie Zagłady. Odznaczenia, którego dewiza brzmi „Kto ratuje jedno życie, tak jakby ratował cały świat”, z rąk ambasadora Izraela Zvi Rav-Nera otrzymali księża i siostry zakonne. dwie siostry zakonne – s. Serafia Adela Rosolińska i s. Kornelia Jankowska oraz trzej księża: ks. Mikołaj Ferenc, ks. Antoni Kania i ks. Jan Raczkowski.

Przewodniczący Komitetu bp Mieczysław Cisło reprezentował Kościół w Polsce na ważnych uroczystościach związanych z życiem wspólnoty żydowskiej w Polsce – ostatnio na uroczystości ordynacji siedmiorga rabinów judaizmu postępowego (2 września 2014 we wrocławskiej synagodze „Pod Białym Bocianem”), a także na otwarciu warszawskiego Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin” 28 października ub. r.

Polska Rada Chrześcijan i Żydów

Celem tej organizacji jest pogłębianie kontaktów religijnych, przezwyciężanie wzajemnych stereotypów i upowszechnianie postaw tolerancji.

Polska Rada Chrześcijan i Żydów powstała w 1990 r. Wyłoniła się z założonego w 1988 r. Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Izraelskiej, w którym powstała Sekcja Dialogu Religijnego, przekształcona w Radę, afiliowaną przy Międzynarodowej Radzie Chrześcijan i Żydów (ICCJ). I w tym przypadku inspiracją była wizyta Jana Pawła II w rzymskiej synagodze.

Według statutu, Rada ma dwóch współprzewodniczących: ze strony żydowskiej i chrześcijańskiej. Od samego początku ze strony żydowskiej funkcję tę pełni Stanisław Krajewski, filozof z UW, czołowa postać odrodzenia żydowskiego życia religijnego. Ze strony chrześcijańskiej współprzewodniczyli kolejno wspomniani już księża Waldemar Chrostowski, Andrzej Zuberbier i Michał Czajkowski, a następnie Zbigniew Nosowski, publicysta i redaktor naczelny „Więzi”. Obecnie zastąpił go Bogdan Białek, kielecki psycholog, naczelny redaktor „Charakterów”.

Celem Rady jest działalność zmierzająca do wzajemnego zrozumienia chrześcijan i Żydów, przezwyciężanie stereotypów, szerzenie tolerancji i pogłębianie kontaktów międzyreligijnych. Rada ma tworzyć forum dla dialogu chrześcijańsko-żydowskiego oraz inicjować działalność informacyjną na temat związków chrześcijaństwa i judaizmu, a także stosunków chrześcijańsko-żydowskich w Polsce i na świecie. Specyfiką Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów jest skupienie na kwestiach religijnych.

Wyjątkową w skali światowej inicjatywą Rady jest Radość Tory Chrześcijan i Żydów: doroczne jesienne spotkanie modlitewne, wkrótce po żydowskim święcie Simchat Tora. Ponieważ słowa Tory, wspólne dla Żydów i chrześcijan, są przez nich różnie interpretowane, wygłaszane są dwa komentarze – żydowski i chrześcijański. Spotkania odbywają się od roku 1992, najpierw w kościele Dzieciątka Jezus, gdzie proboszczem był ks. Roman Indrzejczyk. a po jego przejściu na emeryturę – u św. Andrzeja Boboli, w parafii jezuickiej. Od roku 2007 modlitwie towarzyszy żydowsko-chrześcijańskie sympozjum teologiczne, z udziałem wybitnych myślicieli żydowskich, jak rabini: Irving Greenberg z Nowego Jorku czy Norman Solomon z Oksfordu.

Rada organizuje też marsz modlitwy szlakiem pomników getta warszawskiego – od pomnika Bohaterów Getta, przez Drzewo Sprawiedliwych, kamień pamięci Szmula Zygielbojma, bunkier przy Miłej 18 i kamień pamięci Janusza Korczaka, do Umschlagplatzu. Odbywa się w kwietniową niedzielę, po rocznicy wybuchu powstania w getcie. Modlitwom żydowskim przysłuchują się chrześcijanie, modlitwom chrześcijańskim – Żydzi, psalmy odmawiane są wspólnie.

Co roku Rada przyznaje honorowy tytuł „Człowieka Pojednania” osobom spoza Polski zasłużonym na rzecz pojednania chrześcijańsko-żydowskiego w naszym kraju. Na liście laureatów figurują: Stephan Schreiner (Niemcy), rabin Byron Sherwin (USA), sir Sigmund Sternberg (Anglia), ks. John T. Pawlikowski OSM (USA), s. Dominika Zaleska NDS (Szwajcaria), rabin James Rudin (USA), s. Marie-Therese Huguet OV (Francja), rabin Michael Schudrich (USA i Polska), Tova Ben Tzwi (Izrael), ks. Manfred Deselaers (Niemcy i Polska), Halina Birenbaum (Izrael), Jan Nowak-Jeziorański (USA i Polska), Jerzy Kluger (Włochy), rabin Michael Signer (USA), ks. Hanspeter Heinz (Niemcy), s. Anne-Denise Rinckwald NDS (Francja), rabin Irving Greenberg (USA), rabin Alon Goshen-Gottstein (Izrael), ks. Tomáš Halík (Czechy), Joseph Weiler (USA/Wielka Brytania), ks. Friedrich Magirius (Niemcy), rabin Boaz Pash (Izrael/Polska).

Członków Rady łączy – według Krajewskiego i Nosowskiego – przekonanie, że Polska powinna odegrać ważną rolę w rozwoju ogólnoświatowego dialogu chrześcijańsko-żydowskiego, jako kraj bardzo ważny dla Kościoła katolickiego, a jednocześnie jedno z najważniejszych miejsc w historii Żydów.

Lokalne inicjatywy upamiętniające Żydów

Niemal całkowite zniknięcie Żydów z polskiego powojennego krajobrazu sprawiło, że ich dziedzictwo, także materialne, popadło w zapomnienie, a także uległo fizycznemu zniszczeniu. Zainteresowanie tematyką żydowską w latach osiemdziesiątych znalazło swój wyraz w porządkowaniu zapomnianych cmentarzy, które wcześniej nie tylko niszczały, ale były traktowane jako źródło darmowego kamienia. Nie jest przypadkiem, że takie inicjatywy, często na niewielką skalę, ale konkretne, wyszły ze środowisk chrześcijańskich, np. Klubów Inteligencji Katolickiej.

– Początki mojego zainteresowania dialogiem chrześcijańsko-żydowskim wiążą się z pontyfikatem Jana Pawła II, a zwłaszcza z jego słowami wygłoszonymi w synagodze w Moguncji: „Kto spotyka Jezusa Chrystusa, spotyka judaizm” – mówi Zbigniew Nosowski, redaktor naczelny „Więzi”, były wiceprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, ale także inicjator działań upamiętniających obecność Żydów w rodzinnym Otwocku. – Miałem świadomość, że doświadczyłem spotkania Jezusa Chrystusa, natomiast nie spotkałem nie tylko judaizmu, ale i Żyda, bo gdzie go miałem spotkać? Tymczasem Papież, który jest ojcem mojej świadomej wiary, pokazuje, że jedno musi być konsekwencją drugiego. Taki był początek mojego zainteresowania, a zaangażowanie w moim przypadku wiąże się z uznaniem, że nie można tylko opisywać tego, co się dzieje w tej dziedzinie, ale że mam obowiązek sumienia coś zrobić, zwłaszcza jako mieszkaniec Otwocka, czyli miasta przed wojną w 60% żydowskiego, które później, po Zagładzie, o tych korzeniach kompletnie zapomniało – mówi Nosowski.

Współtworzony przez niego Społeczny Komitet Pamięci Żydów Otwockich i Karczewskich co roku w rocznicę wywiezienia tamtejszych Żydów do obozu zagłady organizuje marsz pamięci i modlitwy – z dworca kolejowego, skąd Żydzi wyruszyli w ostatnią drogę, do kamienia pamięci Żydów otwockich, gdzie zebrani modlą się psalmami. Na uroczystości, współorganizowanej przez miejscowe władze, przyjeżdżają dawni żydowscy mieszkańcy miasta, pojawiają się oficjalni goście. Komitet porządkuje też dawny cmentarz żydowski, publikuje literaturę poświęconą żydowskiemu Otwockowi, organizuje spotkania jej poświęcone. Miejscowa młodzież spotyka się z żydowskimi rówieśnikami, np. uczestnikami Marszu Żywych.

Bogdan Białek, obecny współprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, jest współzałożycielem Stowarzyszenia im. Jana Karskiego w rodzinnych Kielcach. Stowarzyszenie podejmuje działania na rzecz zmiany stosunku do Żydów i ich historii w mieście kojarzącym się z największym powojennym pogromem, który przez lata był wydarzeniem zapomnianym. Stowarzyszenie organizuje marsz pomięci w rocznicę zbrodni, wystawiło pomnik Jana Karskiego, umieściło tablice upamiętniające kieleckie getto i pogrom z 1946 r.

Ks. Stanisław Bartmiński, proboszcz w podprzemyskim Krasiczynie, jest inicjatorem uporządkowania tamtejszego cmentarza żydowskiego, zdewastowanego przez Niemców, którzy użyli macew do wybrukowania drogi. Na kirkucie umieszczono pamiątkową tablicę. Proboszcz, który jest pierwowzorem bohatera popularnego serialu telewizyjnego „Plebania”, wykorzystał to do umieszczenia w oglądanym przez miliony programie tematyki żydowskiej.

To tylko kilka z wielu lokalnych inicjatyw. Dzięki lokalnym społecznikom przypominana jest historia wielowiekowej obecności Żydów na naszych ziemiach, którą przerwała Zagłada, a splot okoliczności, z czasem komunizmu na czele, pogrążył w niepamięci. Przypominanie o trwającej, choć w mniejszej skali, obecności Żydów w naszym kraju, oraz o bogatej wspólnej przeszłości to także ważny wymiar dialogu chrześcijańsko-żydowskiego.

oprac. Tomasz Wiścicki

W przygotowywaniu niniejszego opracowania wykorzystano m.in. książkę abp. Henryka Muszyńskiego „Początek wspólnej drogi. Dialog katolicko-żydowski w Polsce w latach 1986-1994”, zawierającą także teksty abp. Stanisława Gądeckiego i bp. Mieczysława Cisły (Bernardinum, Gniezno-Pelplin 2015), a także opracowanie „Pamięć, która łączy. Polscy chrześcijanie w dialogu z Żydami i judaizmem” (Laboratorium Więzi, Warszawa 2008).