„Jezuici. Od Vaticanum II do papieża Franciszka” – ważna monografia historyczna

Wydawnictwo KONTRAST we współpracy z Collegium Bobolanum opublikowało książkę Gianniego La Belli „Jezuici. Od Vaticanum II do papieża Franciszka. Epoka burzliwych procesów – wyzwanie dla Kościoła„. Przetłumaczył ją na polski o. Andrzej Koprowski SJ, były dyrektor programowy Radia Watykańskiego, a wcześniej założyciel redakcji katolickich w TVP i Polskim Radiu.

Książka ukazuje rolę jezuitów w przemianach jakie odbywały się i odbywają we współczesnym, posoborowym Kościele.
Sobór Watykański II był momentem przełomu w życiu Kościoła – także i zakonu jezuitów – zderzenia się z nową rzeczywistością globalną, zachwiania dominacji Europy, jak również znaczenia ale i problemów Ameryki Łacińskiej, Afryki, Azji.

Jezuici, jak rzadko która społeczność w Kościele, zderzyli się z kompleksem przemian i nowych sytuacji. Zderzenie to – jak podkreśla La Bella – wymagało wyzwolenia się z wszelkich blokad europejskości, przy jednoczesnym podejmowaniu – nie zawsze udanych – prób głębokiej inkulturacji. W sposób dramatyczny przeżywali ten proces wraz ze swym ówczesnym charyzmatycznym przełożonym, Pedro Arrupe, generałem jezuitów w l. 1965 – 1983, wcześniej mającym za sobą doświadczenie wieloletniej pracy w Japonii. Jezuici byli pierwszym zakonem, który jeszcze przed końcem obrad Soboru rozpoczął głęboką wewnętrzną reformę, próbując na nowo zredefiniować kształt swej misji i dostosować ją do nowych wyzwań i „znaków czasu” stawianych przez zmieniający się gwałtownie świat. Jednak – jak wykazuje autor monografii – odpowiedź jezuitów na nowe prądy zainicjowane przez Vaticanum II, dokonywana była często zbyt pospiesznie i doprowadziła do silnych napięć w ramach własnej społeczności. Rzutowała też negatywnie na relacje ze Stolicą Apostolską oraz z wieloma episkopatami. W książce znajdziemy dokładną, świetnie udokumentowaną analizę trudnego dialogu Aruppe z Pawłem VI, który w delikatny acz zdecydowany sposób próbował wpłynąć na kierunek przemian Towarzystwa Jezusowego w ten sposób, by zakon dokonując reformy nie poszedł zbyt daleko, ostrzegając przed licznymi niebezpieczeństwami, jakie mogą pojawić się na tej drodze.

Wewnętrzna reforma zakonu doprowadziła też – co ukazuje autor książki – do głębokiego wewnętrznego kryzysu wśród samych jezuitów, i ostrego podziału pomiędzy grupą ściśle broniącą tradycyjnych form myślenia i działania, a nurtami otwarcia, graniczącymi z tendencjami progresistycznymi. To ostatnie niebezpieczeństwo najsilniej uwidoczniło się na kontynencie latynoamerykańskim, gdzie wielu jezuitów, szczególnie z młodszego pokolenia wychowanego na europejskich uniwersytetach (Niemiec, Holandii i Szwajcarii), silnie związało się z teologią wyzwolenia, nie stroniąc od marksistowskiej analizy procesu społecznego – próbując stworzyć wręcz „rewolucyjną krucjatę” na rzecz sprawiedliwości społecznej. Wielu z nich zaangażowało się wprost w działalność polityczną, co widać było np. w Nikaragui, gdzie niektórzy członkowie zakonu znaleźli się w 1979 r. w strukturach sandinistycznego, lewicowego rządu. Wywołało to zdecydowaną krytykę ze strony Stolicy Apostolskiej i silne zaniepokojenie samego Jana Pawła II. Pedro Aruppe podjął wówczas decyzję o dymisji, przyspieszoną ponadto jego ciężką chorobą.

27 września 1983 r. nowym przełożonym generalnym został Peter Hans Kolvenbach (sprawujący rządy do 2008 r.), holender, który wcześniej spędził wiele lat w Libanie. Jego zasługą jest- jak podkreśla autor – „rewitalizacja” zakonu jezuitów. Kolvenbach kontynuuje co prawda linię odnowy soborowej zainicjowaną przez Aruppe, czyni to jednak o wile ostrożniej, kładąc silny akcent na dynamiczną pracę ewangelizacyjną oraz wewnętrzną reintegrację zakonu – zgodnie z zasadą jedności w różnorodności. A nade wszystko kładzie silny akcent na powrót do źródeł i pierwotnej inspiracji z jakiej wyrosło Towarzystwo Jezusowe.

Duże znaczenie Kolvenbach przywiązuje również do normalizacji relacji ze Stolicą Apostolską, kończąc długo trwający konflikt i odbudowując właściwą komunikację z jej strukturami. Popiera też krytyczny dokument o teologii wyzwolenia wydany w 1984 r. przez Stolicę Apostolską, dyscyplinując tych jezuitów, którzy zbyt zaangażowali się w ten nurt. Głośne staje się wówczas odejście Fernando Cardenala, który pozostaje ministrem oświaty w Nikaragui aż do 1990 r.

W wielu krajach Towarzystwo pod rządami Kolvenbacha przeżywa dynamiczny rozwój. Ważnym priorytetem zakonu staje się również ekumenizm, w szczególności dialog z prawosławiem, czemu służyć ma m. in. ustanowienie Niezależnego Regionu Rosyjskiego jak również odtworzenie dynamicznej działalności jezuitów w innych krajach Europy środkowo-wschodniej. Jezuici angażują się również silnie w proces integracji europejskiej, tworząc specjalne struktury (OCIPE) wspierające ten kierunek.

Linię Kolvenbacha kontynuują jego następcy Adolfo Nicolas (2008 – 2016) i Arturo Sosa Abascal od 2016 r.

Nadzwyczaj istotnym momentem w historii Towarzystwa Jezusowego – jak zauważa Giovanni La Bella – był wybór 13 marca 2013 r. na papieża kard. Jorge Bergoglio SJ, który przyjmuje imię Franciszka, będąc pierwszym w historii jezuitą na tym stanowisku. Nowy papież przywiązuje olbrzymią wagę do właściwego ustawienia życia zakonnego w tym jezuitów, mówiąc o konieczności odnowy pastoralnej ich działalności. A zwracając się bezpośrednio do jezuitów przypomina, że ich misją dziś jest „rozpoznać wielkie pytania duchowe, których nikt nie podejmuje”.

Książkę La Belli można czytać jako odkrywanie procesu poszukiwania przez jezuitów nowej tożsamości w zmieniającym się świecie i w Kościele posoborowym ora jej ponownego definiowania w procesie permanentnej odnowy. Jest ona ważną pozycją wydaną w przededniu „Roku Ignacjańskiego”, który ma się odbyć od 20 maja 2021 do 31 lipca 2022 roku.

Gianni La Bella (ur. 1955) – włoski politolog, teolog i filozof, wykładowca ekonomii, stosunków międzynarodowych i historii współczesnej specjalizujący się w zagadnieniach chrześcijaństwa latynoamerykańskiego XX wieku. Zaangażowany w działalność Kościoła katolickiego jako członek Papieskiej Komisji „Iustitia et Pax” (1985-1993). Autor wielu publikacji na temat współczesnej historii Kościoła. Tytuł oryginału: „Gesuiti. Dal Vaticano II a Papa Francesco. Un’epoca di travaglio – sfida anche per la Chiesa”, 384 stron.

Książkę przetłumaczył z włoskiego na polski o. dr Andrzej Koprowski SJ, a krytycznie przejrzał pod kątem historycznym o. dr Robert Danieluk SJ.