Jubileusz diecezji opolskiej – miejsca współistnienia kultur, języków i narodów

Dziś w głównym sanktuarium diecezji opolskiej na Górze św. Anny, episkopat uczestniczyć będzie w obchodach 50-lecia diecezji opolskiej. Ziemia ta od tysiąca lat jest miejscem współistnienia różnych kultur, języków i narodów. Śląscy autochtoni, Polacy i Niemcy żyją tu w zgodzie, w dużej mierze dzięki zainicjowanemu przez Kościół procesowi pojednania.

Dzieje odrębnej diecezji opolskiej datują się od 1972 r. Jej ustanowienie przez Pawła VI stało się możliwe dzięki normalizacji stosunków polsko-niemieckich po ratyfikacji w maju 1972 r. układu PRL-RFN. Papież dopiero wówczas mógł oficjalnie erygować diecezje, które w postaci administratur apostolskich zostały utworzone bezpośrednio po wojnie. W sierpniu 1945 r. powstała Administratura Apostolska Śląska Opolskiego, poprzedniczka obecnej diecezji.

Teren współistnienia kultur i narodów

Terytorium dzisiejszej diecezji opolskiej przez wieki było ziemią współistnienia różnych kultur i narodów o zmieniającej się przynależności państwowej.

Chrześcijaństwo dotarło tutaj już w IX w. w związku z misją Świętych Cyryla i Metodego. U początków w X wieku Śląsk wszedł w skład Korony Czeskiej. W roku 1000 znalazł się w ramach metropolii gnieźnieńskiej. Do 1335 r. rządzili tu Piastowie. Nastąpił wówczas szybki rozwój tych ziem i ich silniejsza chrystianizacja. Prawdopodobnie już w XI wieku ufundowana została w Opolu świątynia, przyszła kolegiata. Rozwinęło się życie zakonne: cystersi osiedli w Jemielnicy, dominikanie w Opolu i Raciborzu, franciszkanie w Głogówku i Opolu, joannici w Głubczycach, Grobnikach i Makowie. Do 1350 r. r. na terenach tych zbudowano niemal 300 świątyń.

Na przełomie XII i XII wieku rozpoczął się szybki rozwój miast, lokowanych zazwyczaj na prawie niemieckim. Związane to było z napływem osadników niemieckich. Od połowy XIV wieku ponownie ziemie te weszły w obręb Królestwa Czech W okresie Reformacji Śląsk Opolski przeżywał w mniejszym stopniu wszystkie jej skutki, niż to miało miejsce na Śląsku Dolnym, gdzie wpływy reformacji były znacznie głębsze.

Od początku XVII stulecia większość Śląska – wraz z całym państwem czeskim – przeszła pod panowanie Habsburgów. Ostatecznie przypieczętowała to klęska wojsk czeskich w 1620 r. pod Białogórą. Od połowy XVII w. w całej monarchii Habsburgów rozpoczął się proces wypierania protestantyzmu. Towarzyszyła mu reforma katolicyzmu, oparta na wcześniejszych decyzjach Soboru Trydenckiego (1545-1563). Charakterystycznym znakiem nowej epoki stało się sprowadzenie jezuitów na Śląsk i rozwinięcie przez nich szerokiej działalności oświatowej oraz duszpasterskiej. W Nysie w 1624 r. z fundacji biskupa Karola Habsburga powstało słynne gimnazjum Carolinum.

Od połowy XVIII wieku Śląsk wszedł w skład państwa pruskiego, co oznaczało bardzo trudny egzamin dla katolicyzmu a także dla miejscowego żywiołu polskiego. Spowodowane było to nieustannymi inicjatywami państwa zmierzającymi do wyeliminowania obcych sobie treści, za jakie uważały protestanckie Prusy katolicyzm i wpływy kultury polskiej. Od 1871 r. państwo Pruskie zastąpiło Zjednoczone Cesarstwo Niemieckie, prowadzące jawną wojnę z Kościołem katolickim (kulturkampf).

Wiek XIX był czasem bujnego rozwoju całego Śląska, szczególnie okręgu przemysłowego, pociągającego istotne zmiany demograficzne, urbanistyczne, a także w sferze obyczajów. Wzrastała liczba mieszkańców miast, pojawiły się także problemy natury religijnej. Duszpasterze dostrzegali skomplikowany obraz nowej sytuacji i znaczne zagrożenie dla ludności związane z zabiedzeniem, przepracowaniem i wyzyskiem, jak księża Jan Alojzy Fiecek, Józef Szafranek, Norbert Bonczyk i wielu innych. Dzięki nim powstawały nowe kościoły, tworzone były nowe parafie, powstały szkoły, biblioteki, teatry, związki katolickie, rozwijał się ruch trzeźwościowy, mający charakter polskiego ruchu patriotycznego. Ziemia górnośląska obfitowała w powołania kapłańskie i zakonne, by wymienić werbistów, salezjanów, misjonarzy, franciszkanów, a także z żeńskich Szare Siostry św. Elżbiety, jadwiżanki czy Służebniczki NMP.

Po pierwszej wojnie światowej i powstaniach śląskich oraz podziale Górnego Śląska pomiędzy Niemcy a Polskę w 1921 r. tereny Opolszczyzny pozostały w Rzeszy Niemieckiej. O ile w początkach panowała tu dość duża tolerancja religijna i w przeciętnym miasteczku obok parafii niemieckich mogły istnieć polskie, to sytuacja ludności polskojęzycznej oraz Kościoła katolickiego uległa znacznemu pogorszeniu po dojściu Hitlera do władzy. Silne prześladowania duchowieństwa katolickiego i ludności polskiej miały miejsce w czasie wojny.

W ramach państwa polskiego

Administratura Apostolska Śląska Opolskiego

Po wejściu Opolszczyzny po II wojnie światowej w skład państwa polskiego, kard. August Hlond, korzystając ze specjalnych uprawnień nadanych mu przez Piusa XII, ustanowił 15 sierpnia 1945 r. odrębną Administrację Apostolską Śląska Opolskiego. Administratury apostolskie powstają zazwyczaj na terenach misyjnych lub terenach, gdzie przebieg granic państwowych nie jest jeszcze uregulowany odpowiednimi traktatami. Na pierwszego administratora kard. Hlond wyznaczył ks. Bolesława Kominka, późniejszego arcybiskupa wrocławskiego i kardynała, autora słynnego listu biskupów polskich do niemieckich z 1965 r. We wrześniu 1945 r. ks. Kominek odbył ingres do kościoła pw. Podwyższenia Krzyża św. w Opolu. Granice administracji opolskiej obejmowały 9 tys. 713 km2, który zamieszkiwało ok. miliona osób, skupionych w 480 parafiach. Warto przypomnieć, że po wojnie na Górnym Śląsku (wraz z Opolszczyzną) pozytywnie zweryfikowano 850 tys. autochtonów, którzy nie zostali wysiedleni do Niemiec. A na miejsce wysiedlonych, do 1950 r. przybyło ok. 260 tys. repatriantów z Kresów Wschodnich i ponad 320 tys. z centralnej Polski oraz 60 tys. repatriantów z Francji, Belgii i Niemiec.

Wysiedlenie ludności niemieckiej i chęć zapewnienia repatriantom podstawowych warunków życia, także religijnego, było podstawowym zadaniem bp. Kominka. Wiązało się to z dalekosiężnym zamysłem integracji ludności napływowej z ludnością miejscową. Kościół szedł w tym kierunku, natomiast delikatności problemu nie rozumiały komunistyczne władze. Odgórnie prowadzonemu procesowi „repolonizacji” towarzyszyły prześladowania i krzywdy ludności autochtonicznej.

Komunistyczny rząd nie uznał mianowanych przez kard. Hlonda nowych rządców diecezji. Pomimo to ks. Kominek zarządzając administraturą opolską przystąpił do szybkiego tworzenia jej struktur. Powołał Radę Diecezjalną a następnie stworzył Kurię. W 1946 r. uruchomił Wydawnictwo św. Krzyża, a w 1949 r. doprowadził do otwarcia Wyższego Seminarium Duchownego. Z ruin wyciągnięto prawie 150 świątyń. Wobec powszechnej biedy istotną rolę odgrywała stworzona przezeń „Caritas”, która aktywnie działała aż do likwidacji przez komunistów w styczniu 1950 r.

Na początku lat 50. nastąpiła silna fala represji wobec Kościoła na Ziemiach Zachodnich. 26 stycznia 1951 r. wszyscy administratorzy zostali usunięci, zaś na ich miejsce wybrano – pod naciskiem czynników rządowych – tzw. wikariuszów kapitulnych, co było aktem niekanonicznym. W obawie jednak przed możliwą schizmą, prymas Wyszyński nadał im uprawnienia wikariuszy generalnych. W Opolu w ten sposób objął rządy ks. Emil Kobierzycki.

Lata 1951-1956 należały do najtrudniejszych dla Kościoła na Śląsku Opolskim. Nastąpiła deportacja 20 kapłanów-autochtonów z ich parafii do diecezji w Polsce centralnej. Zlikwidowano ponad 150 domów zakonnych żeńskich i wysiedlono blisko 700 sióstr do obozów pracy w Wielkopolsce i na Pomorzu albo do domów prowincjalnych. Zamknięto opolskie Wydawnictwo i drukarnię św. Krzyża. Na terytorium diecezji, w Prudniku przebywał od 6 października 1954 roku do 27 października 1955 roku internowany tu ks. kard. Stefan Wyszyński.

Na skutek odwilży 1956 r. został dopuszczony do pełnienia funkcji administratora Śląska Opolskiego bp Franciszek Jop (1897-1976). Został on mianowany już w kwietniu 1951 r. przez Piusa XII, ale władze państwowe nie dopuściły go do objęcia urzędu administratora w Opolu.

W okresie rządów biskupa Jopa rozwinęły się wszystkie placówki diecezjalne, zintensyfikował się kontakt biskupa z kapłanami i wiernymi, zostało wskrzeszonych wiele wspaniałych tradycji. Na ten okres przypadło dalsze akcentowanie roli sanktuarium na Górze Św. Anny, rozwinął się kult rodzimych Świętych i Błogosławionych Jacka, Czesława, Bronisławy, pochodzących wg tradycji z Kamienia Śl., Eufemii-Ofki z Raciborza. Bp Jop reaktywował wydawnictwo św. Krzyża (jednakże bez drukarni), za jego rządów wybudowano 16 nowych kościołów, a 5 rozpoczęto.

Na czasy biskupa Jopa przypadły też znaczące wydarzenia w Kościele w Polsce, w których Kościół opolski żywo uczestniczył: Wielka Nowenna (1957-1965), Nawiedzenie Diecezji przez Kopię Obrazu Jasnogórskiego (1964-1966) czy obchody Millenium (1966).

Biskupi opolscy brali udział w Soborze Watykańskim ll (1962-1965) a bp Jop po jego zakończeniu wybrany został do Posoborowej Komisji ds. Realizacji Reformy Liturgicznej. Nadto w niełatwym okresie opracowywania zasad reformy liturgicznej w Polsce, bp Jop przez długie lata był członkiem Rady Głównej Episkopatu Polski oraz przewodniczącym Komisji Liturgicznej Episkopatu. Bp Jop zmarł po długiej chorobie 24 września 1976 r. i pochowany został w krypcie katedry opolskiej.

Powstanie Diecezji Opolskiej

Podpisany 7 grudnia 1970 r. traktat polsko-niemiecki otworzył drogę do kanonicznej stabilizacji Kościoła na ziemiach zachodnich i północnych. Dokonała się ona na mocy bulli Pawła V1 „Episcoporum Poloniae coetus” z 28 czerwca 1972 r., która powoływała m.in. diecezję opolską, włączając ją do zreorganizowanej metropolii wrocławskiej.

„Pojednana różnorodność” – okres rządów abp. Alfonsa Nossola

Kolejnym biskupem opolskim, dzięki zabiegom kard. Wyszyńskiego, papież Paweł VI mianował ks. Alfonsa Nossola, kapłana diecezji opolskiej, długoletniego profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, wybitnego dogmatyka i ekumenistę wywodzącego się ze śląskich autochtonów. W czasie swych rządów bardzo zasłużył się on na zarówno na polu duszpasterskim, naukowym, ekumenicznym, jak i dla pojednania polsko-niemieckiego.

Jeśli chodzi o to ostatnie, to bp Nossol stworzył duszpasterstwo niemieckojęzyczne, sprawnie działające w połowie parafii na Opolszczyźnie. Obecnie nabożeństwa po niemiecku celebrowane są z różną częstotliwością w około 200 parafiach. Jest tu największy w Polsce odsetek ludności niemieckojęzycznej.

Mówiąc o specyfice diecezji opolskiej, miejsca pokojowego współżycia Polaków i niemiecko-języcznych śląskich autochtonów, określał ją jako „pojednaną różnorodność”. Apelował o szacunek dla dokonanego tu procesu pojednania oraz dalsze kroki w tym kierunku. W 1989 r. bp Nossol odprawił w Krzyżowej historyczną Mszę Pojednania między narodami polskim i niemieckim, w trakcie której premier Tadeusz Mazowiecki i kanclerz Helmut Kohl przekazali sobie znak pokoju.

21 czerwca 1983 r. bp Nossol gościł Jana Pawła II na Górze Świętej Anny. Podczas nieszporów z udziałem ponad miliona wiernych papież koronował obraz Matki Bożej Opolskiej oraz wypowiedział historyczne słowa, że ziemia opolska wciąż potrzebuje „wielorakiego pojednania”.

Na zaproszenie abp. Nossola kilkakrotnie gościł tu także zaprzyjaźniony z nim kard. Joseph Ratzinger, późniejszy papież Benedykt XVI.

Bp Nossol jako wybitny ekumenista był na forum Konferencji Episkopatu członkiem Rady Stałej i przewodniczącym Rady ds. Ekumenizmu. Przez Jana Pawła II powołany został do watykańskiego Sekretariatu ds. Jedności Chrześcijan. Wszedł także w skład Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan oraz Międzynarodowej Komisji Mieszanej ds. Dialogu Teologicznego między Kościołem katolickim a prawosławnym oraz między Kościołem katolickim a luterańskim.

W 1994 r. powstał w Opolu – przy dużym osobistym zaangażowaniu bp Alfonsa Nossola państwowy uniwersytet, z Wydziałem Teologicznym. Odbudowany zamek w Kamieniu Śląskim, związany z miejscem narodzin św. Jacka, stał się Sanktuarium oraz siedzibą Ośrodka Kultury i Nauki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego. W uznaniu swych zasług abp Nossol otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetów w Monastyrze, Moguncji, Opolu, Bambergu i Ołomuńcu oraz Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie.

W 1990 r. reaktywowana została „Caritas” diecezji opolskiej, której jedną ze specjalności są stacje socjalne, uruchomione w wielu miejscach diecezji. Dziś diecezję opolską charakteryzuje ożywiona działalność charytatywna i pomocowa. Działają tu również prowadzone przez Caritas opolskie Centrum Rehabilitacji dla Dzieci, Centrum Opieki Paliatywnej oraz Warsztaty Terapii Zajęciowej w Starych Siłkowicach, Dzienny Dom Pomocy „Sancta Trinitas” w Gorzowie Śląskim, ośrodek formacyjno-rehabilitacyjno-wypoczynkowy w Głuchołazach, Środowiskowy Dom Samopomocy w Nysie i Dom Miłosierdzia w Otmuchowie.

Bp Nossol utworzył pięć nowych rejonów duszpasterskich i ponad 60 parafii. Zostało uruchomione diecezjalne radio „Góra św. Anny” (aktualna nazwa: Radio PLUS Opole). Dzięki jego zabiegom powstał Diecezjalny Dom Księży Emerytów oraz Muzeum i Archiwum Diecezjalne.

W uznaniu tak wielu zasług Jan Paweł II nadał mu w 1999 r. godność arcybiskupa.

Bardzo istotnym wydarzeniem w dziejach diecezji był zwołany przez abp Nossola Pierwszy Synod Diecezji Opolskiej. Jego prace trwały przez trzy lata 2002-2005 r.

Abp Alfons Nossol w sierpniu 2009 r. po 32 latach posługi przeszedł na emeryturę. Jednym z ostatnich dzieł, jakie powołał jest „Sebastianeum Silesiacum” w Kamieniu Śląskim, nowoczesna placówka rehabilitacyjno-lecznicza. To miejsce abp Nossol wybrał jako rezydencję na okres emerytury i zamieszkuje tu do dziś.

Nowy kształt diecezji po 1992 r.

Znaczące zmiany wprowadziła bulla Jana Pawła II „Totus Tuus Poloniae Populus” 25 marca 1992 r. Z części terenów diecezji opolskiej została utworzona diecezja gliwicka. Diecezja opolska liczy dziś 400 parafii, ma 709 kapłanów diecezjalnych, a także 86 kapłanów zakonnych. Na jej terenie działa 20 zgromadzeń zakonnych żeńskich i 15 męskich. Diecezję zamieszkuje 900 tys. mieszkańców.

Najważniejszym sanktuarium w diecezji opolskiej jest Góra św. Anny. Od XVII wieku znajduje się tutaj figurka św. Anny Samotrzeciej z drewna lipowego pochodząca z około 1480 r. Święta trzyma na lewym ramieniu Maryję a na prawym Jezusa. Do sanktuarium rocznie przybywa ok. 300 tys. pielgrzymów.

Ważnym sanktuarium jest Kamień Śląski, miejsce urodzenia i kultu św. Jacka Odrowąża, patrona metropolii górnośląskiej. Niedawno zostało powołane także sanktuarium św. Rity w Głębinowie, nieopodal Nysy. Charakter diecezjalnego sanktuarium – ze względu na obraz Matki Bożej Opolskiej – ma również katedra w Opolu.

W 1999 r. Jan Paweł II wyniósł na ołtarze męczenników z okresu II wojny, stąd pochodzących: ks. Józefa Cebulę i ks. Emila Szramka. W 2007 r. została beatyfikowana w Nysie s. Maria Luiza Merkert, współzałożycielka elżbietanek. W Kiekrzu czczony jest bł. Richard Henkes, niemiecki pallotyn i wychowawca młodzieży, który za krytykę nazizmu został osadzony w Dachau, gdzie zmarł.

11 czerwca br. we wrocławskiej archikatedrze odbyły się uroczystości beatyfikacyjne 10 sióstr elżbietanek. Były w większości Ślązaczkami, pochodzącymi m.in. z obecnych terenów diecezji opolskiej. Pracowały w różnych miejscach, opiekując się starszymi, chorymi, potrzebującymi. Wierne swojemu powołaniu zamordowane zostały przez żołnierzy radzieckich „wyzwalających” tereny Śląska w 1945 r.

Bp Andrzej Czaja – wobec dzisiejszych wyzwań

Obecny biskup opolski Andrzej Czaja ingres do katedry odbył 29 sierpnia 2009 r. Za swe priorytety uznaje budzenie żywej wiary w ludziach młodych, troskę o powołania kapłańskie i troskę o rodzinę oraz budowanie „otwartej tożsamości wiernych”. W tym nurcie biskup bardzo dba o dobrą współpracę zarówno z Kościołem w Niemczech jak i Kościołem w Czechach. Wyrazem tego było podpisanie umów nt. wspólnych działań religijnych i kulturalnych z diecezją ołomuniecką, ostrawsko-opawską oraz diecezją Erfurt. Od wielu lat współpracują także wydziały teologiczne tych diecezji. Co roku odbywa się polsko-czesko-niemiecka pielgrzymka do czeskiego sanktuarium w Zlatych Horach.

Jednym z jego priorytetów duszpasterskich jest troska o rodzinę. Ustanowił Diecezjalne Święto Rodziny, które obchodzone jest 1 maja. Z kolei w 2015 r. powołał Diecezjalne Dzieło Modlitwy w intencji Kapłanów „OREMUS”. Za ważne i przyszłościowe zadanie uważa posługę diakonów stałych, którzy działają już w siedmiu parafiach Opolszczyzny. Inspiruje powstawanie nowych stowarzyszeń i wspólnot ludzi świeckich, m.in. powołał Maryjną Wspólnotę Opiekunek Dziecięctwa Bożego dla kobiet czy Bractwo św. Józefa dla mężczyzn. Stara się ożywić duszpasterstwo młodzieży, do czego ważną inspiracją były diecezjalne działania związane ze Światowymi Dniami Młodzieży w 2016 r. W Opolu działa prężne duszpasterstwo akademickie „Ławka” oraz całoroczny dom duszpasterstwa młodzieży „Kurnik” na Górze św. Anny.

W diecezji opolskiej współpraca z innymi wyznaniami jest dobra. Kiedyś bp Czaja został nawet zaproszony do przeprowadzenia dnia skupienia dla księży luterańskich. Luteranie mają tu sześć parafii, jest też jedna parafia prawosławna w Kędzierzynie-Koźlu i wiele wspólnot zielonoświątkowych. O dobrej ekumenicznej atmosferze świadczy m.in. fakt, że wielu „innowierców” uzyskuje doktoraty na katolickim Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Opolskiego. Organizowane są częste międzynarodowe konferencje teologiczne, ostatnio z udziałem kard. Kurta Kocha, który otrzymał Honoris Causa tegoż Uniwersytetu. Współpraca ekumeniczna jest intensywna także na poziomie charytatywnym. Kościół ewangelicko-augsburski prowadzi w Opolu hospicjum, gdzie kapelanem jest kapłan katolicki. Do ważnych inicjatyw ekumenicznych zaliczyć można również Ekumeniczną Modlitwę Młodych organizowaną w jedną z niedziel Tygodnia Modlitw i Jedność Chrześcijan. Gromadzi się wtedy młodzież katolicka, protestancka, zielonoświątkowa i prawosławna na wspólnym nabożeństwie.

Bp Czaja, jako przewodniczący Komisji Episkopatu ds. Duszpasterstwa jest autorem programu duszpasterskiego „Wierzę w Kościół”, który obowiązywać będzie od pierwszej niedzieli Adwentu br., czyli od 27 listopada.
Od 14 kwietnia br. obchodzony jest jubileusz 50-lecia diecezji opolskiej. Bp Czaja traktuje go jako okazję do ożywienia wiary i odnowy Kościoła opolskiego.