Konstytucyjne podstawy posługi duszpasterskiej w szpitalach

Obostrzenia związane ze stanem epidemii przeszkodziły wielu pacjentom w swobodnym korzystaniu z opieki duszpasterskiej. W ostatnich miesiącach Instytut Ordo Iuris podejmował interwencje w przypadku utrudniania chorym realizowania ich prawa do posługi kapelana. W związku ze zgłoszeniami ze strony pacjentów i ich rodzin oraz personelu medycznego i duchownych, powstał poradnik o posłudze duszpasterzy służby zdrowia w czasie epidemii. Prawnicy przypominają, że chory zawsze ma prawo do bezpośredniego kontaktu z duchownym swojego wyznania, a wszelkie ograniczenia w tym względzie muszą być proporcjonalne do zagrożenia i mieć wyraźne umocowanie w ustawie.

Instytut Ordo Iuris informuje, że prezentowana publikacja adresowana jest przede wszystkim do kapelanów służby zdrowia, ale jej treść i struktura sprawia, że będzie ona użyteczną pomocą dla każdej osoby zainteresowanej aktualnym stanem prawnym dotyczącym posługi osób duchownych w podmiotach leczniczych.

Konstytucyjne podstawy posługi duszpasterskiej

W poradniku zaznaczono, że możliwość skorzystania z opieki duszpasterskiej w szpitalu jest ściśle związana z realizacją wolności religii, decyzja o warunkach i zasadach, na jakich posługa duszpasterska się odbywa, musi odpowiadać konstytucyjnym zasadom dotyczącym korzystania z wolności sumienia i religii, określonymi przede wszystkim w art. 25 i 53 Konstytucji RP.

Pierwszy z wyżej wymienionych przepisów dotyczy relacji państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi i statuuje takie zasady tych relacji jak: równouprawnienie kościołów i innych związków wyznaniowych, bezstronność światopoglądową władz publicznych, autonomię i niezależność każdego w swoim zakresie, współpracę wspólnot religijnych i państwa dla dobra człowieka i dobra wspólnego czy konsensualną regulację stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, w formach odpowiadających ich specyfice. Drugi ze wskazanych przepisów dotyczy wolności sumienia i wyznania, a więc wolności o charakterze osobistym. Oba przepisy zostaną szerzej omówione w dalszej części poradnika.

Równouprawnienie Kościołów i innych związków wyznaniowych?

Trzeba także wskazać na istotną różnicę w sposobie realizacji posługi duszpasterskiej między osobami duchownymi kościoła większościowego, którym w Polsce jest Kościół katolicki, a duchownymi pozostałych wyznań. Ze względu na fakt, że znaczna liczba osób w Polsce jest wyznania rzymskokatolickiego, istnieje ogromna dysproporcja między potencjalną liczbą chorych, którzy mogą być zainteresowani skorzystaniem z opieki duszpasterskiej katolickiego duchownego, a także osób duchownych innych wyznań.

Ordo Iuris podkreśla zatem, że zróżnicowanie sposobu realizacji prawa pacjenta do opieki duszpasterskiej ze względu na potencjalną liczbę zainteresowanych, która wyrażałaby się w przyjęciu regularnej obecności w szpitalu osoby duchownej Kościoła większościowego w danym regionie nie narusza konstytucyjnej zasady równouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych, ponieważ, jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny, zasada równouprawnienia Kościołów i związków wyznaniowych nie zakłada identycznego traktowania wszystkich związków wyznaniowych.

Posługa duszpasterska a zasada bezstronności władz

W art. 25 ust. 2 Konstytucja RP zawiera zasadę bezstronności władz publicznych w sprawach religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Zasada ta wprowadza obowiązek nieingerowania władz publicznych w zastane stosunki społeczne w zakresie wyznawanej religii, przyjętych poglądów filozoficznych czy światopoglądu oraz w wynikające z tego konsekwencje. W związku z tym władze publiczne mają obowiązek przyjąć rolę gwaranta możliwości ekspresji religijnej w przestrzeni publicznej.

Za sprzeczne z zasadą bezstronności należy uznać podejmowanie przez władze publiczne – zarówno na etapie tworzenia, jak i stosowania prawa – jakichkolwiek rozstrzygnięć, których podstawę stanowiłby stosunek obywateli do religii lub przekonań światopoglądowych czy filozoficznych. Bezstronność władz publicznych w żadnym wypadku nie może oznaczać zaangażowania się w jakiekolwiek działania laicyzacyjne. Takie działania są wprost sprzeczne z zasadą bezstronności, ponieważ stanowią aktywne wsparcie określonej ideologii, a wręcz jej afirmowanie.

Pytania o przekonania religijne

Artykuł 53 ust. 7 Konstytucji RP gwarantuje, że nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Przepis ten nie zakazuje zatem ujawniania swoich przekonań religijnych, ani nawet pytania o nie, o ile pacjent może odmówić odpowiedzi.

Przekazanie informacji o chęci skorzystania z posługi duszpasterskiej jest całkowicie dobrowolne – zarówno w wypadku udzielania odpowiedzi na pytania personelu medycznego, czy też na zapytanie ze strony kapelana. Z tego względu do analizowanej tu sytuacji nie znajduje zastosowania przepis ustawy zasadniczej, który zabrania „obowiązania przez organ władzy publicznej” do ujawnienia swojego światopoglądu.

Konstytucyjne zasady ograniczenia posługi duszpasterskiej

Art. 53 ust. 5 Konstytucji RP stwierdza, że „wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”. Niemal identyczne przesłanki dopuszczalności ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii zawiera art. 9 ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Ten zapis w Konstytucji, jak precyzuje publikacja Ordo Iuris, stanowi „lex specialis” wobec art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej, który zawiera generalną klauzulę dopuszczalności ograniczania korzystania z praw i wolności w demokratycznym państwie prawnym. Katalog przesłanek zawartych w art. 53 ust. 5 jest nieco zmieniony i węższy względem klauzuli generalnej.

Z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika, że ustanowienie zmodyfikowanej, szczególnej formuły względem zasady wynikającej z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP jest świadomym działaniem ustrojodawcy. Celem takiego zabiegu jest zapewnienie jak najszerszych ram urzeczywistniania wolności religijnej. Stanowisko TK podzielił Sąd Najwyższy. W związku z tym ustawodawca, uzasadniając konieczność ograniczenia w korzystaniu z wolności uzewnętrzniania religii, zmuszony jest podołać zarówno wymogom z art. 31 ust. 3 (m.in. zakaz naruszania istoty praw i wolności), jak i art. 53 ust. 5 (węższy katalog wartości dopuszczających ograniczenie).

Autorzy poradnika wskazują, że ograniczenie uzewnętrzniania religii musi mieć wyraźną podstawę w ustawie i być proporcjonalne. Nieskuteczne będzie wprowadzenie ograniczenia w akcie podustawowym czy w aktach prawa wewnętrznego szpitala.

Jakie przesłanki ograniczenia uzewnętrzniania religii?

Jedną z przesłanek możliwości ograniczenia uzewnętrzniania religii jest ochrona zdrowia. Przesłankę tę interpretuje się jednak jako ochronę stanu braku chorób i zagrożenia dla życia lub zdrowia pod względem medycznym i biologicznym. Wskazanie zdrowia jako odrębnej przesłanki wzmacnia możliwość ograniczania takich praktyk religijnych, których skutki mogłyby negatywnie wpłynąć na stan zdrowia, zwłaszcza osób postronnych. Przesłanka ta znajdzie zastosowanie w praktyce posługi duszpasterskiej w szpitalu wyłącznie wtedy, gdy „obchód” kapelana po oddziale powodowałby bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia chorych, przy czym ograniczenie byłoby możliwe wyłącznie na podstawie przepisu ustawowego i pod warunkiem, że byłoby konieczne w państwie demokratycznym.

Ochrona moralności („moralności publicznej” z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) sprowadza się do tego, że przyczyną ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii może być sprzeczność z przyjętymi w społeczeństwie normami moralnymi, dotyczącymi przede wszystkim sfery publicznej i zasad współżycia między ludźmi, ale również sfery prywatnej, lecz jedynie pod warunkiem, że powoduje szkody społeczne.

Ochrona wolności i praw innych osób dotyczy jedynie konstytucyjnych praw i wolności, w tym wolności sumienia i religii. Chroniąc konstytucyjne prawa i wolności innych osób, należy porównać je z wolnością sumienia i wyznania osoby, która chce skorzystać z posługi duszpasterskiej w szpitalu. Ważenia obu wartości należy dokonywać, pamiętając, że wolność sumienia i religii jest niezwykle istotna w katalogu praw i wolności oraz dotyka kwestii najważniejszych.

Zgodnie z art. 233 ust. 1 i 3 wolność sumienia i religii nie może zostać ograniczona w czasie stanu wojennego, stanu wyjątkowego i stanu klęski żywiołowej. W teorii prawa wskazuje się nawet na chronologiczne i znaczeniowe pierwszeństwo wolności sumienia i religii przed innymi prawami czy wolnościami.

Także odwołanie się w Preambule Konstytucji RP do „sumienia” jako jednej z dwóch instancji, w poczuciu odpowiedzialności, przed którą ustanowiono aktualną ustawę zasadniczą, wyraźnie sugeruje bardzo wysokie miejsce wolności sumienia i religii w hierarchii praw oraz wolności człowieka, a także – szerzej – wartości konstytucyjnych. Wolność uzewnętrzniania religii jest tylko pewnym jej wycinkiem, lecz bardzo istotnym, skoro ustrojodawca zdecydował się wprowadzić ową węższą klauzulę limitacyjną dla ograniczeń tej wolności.

Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej

Możliwość skorzystania z opieki duszpasterskiej przez osoby przebywające w szpitalu wynika w pierwszej kolejności z zakotwiczonej w godności osoby ludzkiej wolności sumienia i religii, którą uznaje i gwarantuje ustrojodawca w art. 53 Konstytucji RP. Wolność sumienia i religii uznawana jest za jedną z najważniejszych wolności człowieka. Art. 53 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że: „[w]olność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”.

Prawo do opieki duszpasterskiej jest tym z praw pacjenta, które wynika bezpośrednio z Konstytucji RP, a konkretnie z art. 53 ust. 2, potwierdzającego prawo każdego do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajduje – w tym także w szpitalu. Konstytucyjnym obowiązkiem publicznych oraz niepublicznych podmiotów świadczących opiekę zdrowotną jest zapewnienie opieki duszpasterskiej każdemu pacjentowi, który wyraża taką wolę.

Posługa duszpasterska względem dziecka

Szczególną sytuacją jest opieka duszpasterska nad dzieckiem. Należy w takim wypadku uszanować władzę rodzicielską. Jednocześnie trzeba wskazać, że zgodnie z art. 53 ust. 3 Konstytucji RP rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Odpowiednio stosuje się także art. 48 ust. 1 Konstytucji RP, który stwierdza, że rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

Polska przestrzega także wiążącego ją prawa międzynarodowego (art. 9), w tym Konwencji o prawach dziecka. Art. 14 tego aktu stanowi, że Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i wyznania, a także prawa i obowiązki rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych odnośnie do ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego prawa w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka. Kapelan w swojej posłudze powinien szanować prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami oraz prawo dziecka do praktykowania religii, którą wyznaje.

Regulacje ustawowe

Pacjent zawsze ma prawo do bezpośredniego kontaktu z duchownym swego wyznania, uczestnictwa w obrzędach religijnych organizowanych na terenie szpitala (w tym w kaplicy szpitalnej) czy przyjmowania sakramentów, zaś na personelu szpitala ciąży powinność zagwarantowania pacjentowi możliwości realizacji tego prawa. Zgodnie z pkt. 6 części szczególnej Kodeksu zawodowego pielęgniarki i położnej Rzeczypospolitej Polskiej pielęgniarka lub położna umożliwia kontakt z duchownym na prośbę pacjenta lub jego rodziny, stwarzając w miarę możliwości odpowiednie ku temu warunki. Także art. 19 Kodeksu Etyki Lekarskiej potwierdza, że chory w trakcie leczenia ma prawo do korzystania z opieki rodziny lub przyjaciół, a także do kontaktów z duchownym. W związku z tym każdy lekarz zachowujący standardy etyki zawodowej powinien respektować potrzebę chorego do kontaktu z osobą duchowną.

Prawo wykonywania praktyk religijnych

Także ustawy regulujące stosunek państwa do poszczególnych wspólnot religijnych potwierdzają prawo osób przebywających w podmiotach leczniczych do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych. Bliźniacze przepisy znajdują się w szeregu tzw. ustaw wyznaniowych. Dla realizacji powyższego uprawnienia władze szpitala zatrudniają kapelanów (w wypadku Kościoła katolickiego – skierowanych do posługi przez właściwego biskupa diecezjalnego).

Zatrudnienie kapelana w szpitalu nie wyłącza możliwości pełnienia posługi na terenie szpitala także przez innego kapłana. Posługa duszpasterska innego kapłana niż zatrudnionego w szpitalu może być szczególnie ważna w okresie urlopu lub choroby kapelana.

W celu umożliwienia udziału zainteresowanych chorych i podopiecznych we Mszy św. i w innych zbiorowych praktykach religijnych na terenie podmiotów leczniczych przeznacza się odpowiednie pomieszczenia na kaplice (które w wypadku Kościoła katolickiego należy definiować zgodnie z kan. 1223 Kodeksu prawa kanonicznego), a w wyjątkowych wypadkach udostępnia się do tego celu inne pomieszczenia, które nie muszą wówczas spełniać wymogów opisanych w wyżej wskazanym kanonie.

Obowiązek szpitala do umożliwienia kontaktu z duchownym

W sytuacji pogorszenia się stanu zdrowia pacjenta tak dalece, że powoduje ono odczucie zagrożenia życia, pacjent ma prawo, aby to szpital niezwłocznie zawiadomił duchownego wyznawanej przez pacjenta religii i umożliwił z nim kontakt. Uprawnienie pacjenta rodzi obowiązek szpitala do podjęcia aktywnych działań w celu umożliwienia pacjentowi kontaktu z duchownym jego wyznania. Sytuacja zagrożenia życia uzasadnia konieczność umożliwienia przez personel szpitala kontaktu pacjenta z duchownym jego wyznania także na warunkach nieopisanych w regulaminie podmiotu leczniczego, na przykład w porze nocnej.

W związku z powyższym obowiązkiem, dopuszczalne jest zadawanie przez szpital pytania pacjentowi o ewentualną potrzebę opieki duszpasterskiej, o ile zostaną zachowane warunki wymagane przez obowiązujące przepisy o ochronie danych osobowych. Pytanie takie w istocie jest pytaniem o rodzaj dyspozycji na wypadek braku możliwości samodzielnego wyrażenia woli co do skorzystania z opieki duszpasterskiej.

Obowiązek informowania pacjentów o duchownych w szpitalu

Pacjent ma prawo do informacji o:
– kapelanach, którzy pracują w szpitalu,
– sposobie kontaktu z nimi,
– miejscu i czasie, w którym można się z nimi spotkać,
– terminach i miejscu odprawiania nabożeństw,
– sposobie dotarcia do miejsca sprawowania kultu.

Powyższe informacje powinny być prezentowane w ogólnodostępnym miejscu (np. na tablicy ogłoszeń) oraz powinny być przekazywane przez personel medyczny pacjentom, którzy o to poproszą – ustnie lub w formie broszury. Jest to szczególnie ważne w przypadku pacjentów, którzy z racji na stan zdrowia nie mogą powziąć stosownych informacji inaczej niż w rozmowie z personelem. Jeżeli w szpitalu nie ma duchownego religii, którą pacjent wyznaje, to ma on prawo wiedzieć, kto będzie odpowiedzialny za umożliwienie mu kontaktu z duchownym jego wyznania.

Szczegółowe informacje na temat posługi duszpasterzy zdrowia dostępne są w pełnej wersji poradnika Instytutu Ordo Iuris.