Nieznany obraz Wita Stwosza „Św. Augustyn w celi” na wystawie w Warszawie

Obraz Wita Stwosza przedstawiający św. Augustyna, pochodzący z ok. 1503 r., jest prezentowany publicznie po raz pierwszy w Polsce w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej. Wit Stwosz, znany głównie jako rzeźbiarz, po powrocie do swojej Ojczyzny tworzył dzieła malarskie dla kościołów w Bawarii. – To, że możemy mieć obraz Wita Stwosza w Polsce jest wydarzeniem historycznym – powiedział właściciel obrazu antykwariusz Tomasz Jabłoński, podczas konferencji prasowej w dniu 5 stycznia br.

Wit Stwosz znany jest przede wszystkim jako twórca monumentalnego Ołtarza Mariackiego w Krakowie, ukończonego w 1489 r. Była to w ówczesnym czasie największa gotycka nastawa ołtarzowa, która przyniosła mu sławę i pieniądze. Mało znany jest fakt, że po 20 latach pracy w Polsce, w 1496 r., artysta wrócił do Norymbergi, gdzie po różnych perypetiach wpadł w tarapaty finansowe (za sfałszowanie weksli groziła mu nawet kara śmierci) i musiał uciekać z miasta. Wtedy zaczął tworzyć dzieła malarskie.

„Ja osobiście przypisuję tę zmianę techniki właśnie ucieczce z Norymbergii – powiedział podczas konferencji antykwariusz Tomasz Jabłoński, właściciel dzieła. – Stwosz uciekł przed wymiarem sprawiedliwości, potajemnie, nie mógł prawdopodobnie zabrać ze sobą całego warsztatu, a odtworzenie w nowym miejscu swoich narzędzi zapewne kosztowało i trwałoby długo. I temu przypisuję, że człowiek, który nie mógł sięgnąć po ukochane dłuto, musiał ratować się technikami malarskimi”.

W latach 1503 – 1505 Stwosz wykonał polichromię skrzydeł poliptyku w Münnerstadt w Bawarii, z legendą św. Kiliana. Na podstawie analogii Stwoszowi została też przypisana przez Ernsta Buchnera (w artykule Veit Stoss als Maler – Wit Stwosz jako malarz, w: „Wallraff–Richartz–Jahrbuch”, t. 14, 1952 r.) nastawa ołtarzowa benedyktyńskiego opactwa św. Magnusa (St. Mang) w Füssen, leżącego niedaleko od Münnerstadt.

Nastawa ołtarzowa z opactwa benedyktyńskiego w Füssen składała się z szafy środkowej, zawierającej rzeźby, oraz z dwóch par ruchomych skrzydeł, obustronnie dekorowanych. Ołtarz przetrwał w stanie rozproszonym – z 12 kwater, zachowało się 6, w tym prezentowany obraz „św. Augustyn w celi”. Obraz znajdował się w zewnętrznej kwaterze, widocznej dopiero po całkowitym zamknięciu ołtarza.

Antykwariusz Tomasz Jabłoński przedstawił na konferencji losy obrazu po likwidacji w 1803 r. benedyktyńskiego opactwa w Füssen oraz okoliczności nabycia dzieła na aukcji w Monachium: – Zobaczenie obrazu Wita Stwosza na aukcji, gdy zawsze o nim się myślało jako o rzeźbiarzu, było dla nas zaskoczeniem. To, że możemy mieć jego obraz w Polsce, jest moim zdaniem wydarzeniem historycznym – podkreślił.

Jeśli chodzi o argumenty za autentycznością autorstwa Wita Stwosza uczestnicy konferencji przywołali opinie badaczy, którzy wyróżnili trzy charakterystyczne cechy: brak rysunku pomocniczego, zgaszone barwy, charakterystyczne dla malarza, a odmienne dla tradycji regionu, w którym tworzył, oraz podobieństwo wnętrza przedstawionego na obrazie do zachowanych rycin artysty wykorzystanych w innym obrazie z tego okresu.

– Na ołtarzu w Münnerstadt, który przedstawia zabójstwo św. Kiliana, a do którego Stwosz rozmalował cztery kwatery, jest obraz przedstawiający księżnę, która wynajmuje zabójców swojego męża; ona znajduje się w podobnym wnętrzu oraz na podobnym tronie, co św. Augustyn – zwrócił uwagę antykwariusz.

Przedstawienie św. Augustyna jest utrzymane w konwencji późnogotyckiego stylu łamanego. Pogrążona w lekturze postać siedzi na tronie pod baldachimem, w celi oświetlonej gomółkowym oknem. Święty jest odziany w dynamicznie drapowane szaty o ostrych załamaniach i charakterystycznych dla warsztatu Stwosza wywinięciach.

Ruchome skrzydła nastawy ołtarzowej w Füssen tworzyło 12 malowanych kwater z wizerunkami świętych: dwie z Apostołami zgrupowanymi po trzech: św. Andrzej, Piotr i Paweł oraz św. Jakub Starszy, Jakub Młodszy i Jan Ewangelista. Dwie następne z wizerunkami wspomożycieli: św. Magnusa, Dionizego i Jerzego oraz św. Idziego, Erazma i Błażeja znajdują się obecnie w Staatsgalerie Füssen. Dwie kolejne tablice były umieszczone po obu stronach zewnętrznego skrzydła poliptyku, u dołu (dziś w zbiorach prywatnych). Wewnętrzna kwatera przedstawiała orędowniczki: św. Barbarę, Katarzynę, Małgorzatę i Dorotę, a na odwrocie, widoczny przy całkowitym zamknięciu ołtarza, znajdował się wizerunek św. Augustyna. Sąsiadował z trzema innymi przedstawieniami Ojców Kościoła, dziś niezachowanymi.

Wit Stwosz (Stosz, Veit Stoss) rzeźbiarz, grafik, malarz, wybitny przedstawiciel późnego gotyku, żył w latach 1447/1448 – 1533. Wczesne prace Stwosza nie są znane. W 1477 r. jako dojrzały artysta przybył do Krakowa by wykonać retabulum do Kościoła Mariackiego. Pentaptyk z Zaśnięciem Marii i scenami z życia Marii i Jezusa, ukończony w r. 1489, był największą w Europie gotycką nastawą ołtarzowa i przyniósł rzeźbiarzowi sławę. Ok. 1491 r. Stwosz wykonał dla Kościoła Mariackiego kamienny krucyfiks, zamówiony przez Henryka Slackera. Był też twórcą marmurowych nagrobków Kazimierza Jagiellończyka w katedrze krakowskiej (1492), bpa Piotra z Bnina w katedrze we Włocławku (1493–94) i arcybpa Zbigniewa Oleśnickiego w katedrze w Gnieźnie (1495), oraz odlanej w brązie płyty Kallimacha (Filipa Buonaccorsi) u dominikanów w Krakowie (1496–1500).

W 1496 r. wrócił do Norymbergi jako uznany rzeźbiarz. W 1499 r. wykonał Epitafium Volckamera w kościele św. Sebalda. Zajmował się handlem i spekulacjami finansowymi. Skazany za sfałszowanie weksla na publiczne napiętnowanie i zakaz opuszczania miasta, uciekł do Münnerstadt, gdzie wykonał swe wielkie dzieło malarskie – polichromię skrzydeł ołtarza św. Kiliana (1503–1504). W zbliżonym czasie powstały wizerunki świętych na skrzydłach poliptyku z Füssen, przypisywane Stwoszowi na podstawie analogii stylistycznych. Z tego ołtarza pochodzi kwatera ze św. Augustynem. W 1507 r. Stwosz ułaskawiony przez cesarza Maksymiliana wrócił do Norymbergi. Jego późne dzieła to „Pozdrowienie Anielskie” dla kościoła św. Wawrzyńca (1518) oraz Ołtarz Bamberski (1523).

W konferencji poza właścicielem obrazu Tomaszem Jabłońskim wzięli udział także dyrektor MAW Piotr Kopszak i dr Ewa Korpysz, kustosz muzeum.

Obraz będzie prezentowany w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej do 30 stycznia 2022 r.