Papież jedzie na Biennale w Wenecji – Watykan i sztuka współczesna

W niedzielę papież papież Franciszek odwiedzi Wenecję. Okazją jest trwająca tam 60. Międzynarodowa Wystawa Sztuki – Biennale w Wenecji. Ojciec Święty odwiedzi Pawilon Stolicy Apostolskiej, który w tym roku znajduje się w więzieniu dla kobiet, a prezentowana w nim wystawa nosi tytuł – „Moimi oczami”. Wizyta papieża potrwa około pięciu godzin obejmując między innymi Mszę św. na Placu św. Marka. Planowana jest również prywatna wizyta w bazylice św. Marka. Jak się podkreśla, papieska wizyta będzie „kamieniem milowym w stosunku Watykanu do sztuki współczesnej”.

Zapraszając Włocha Maurizio Cattelana do pawilonu Watykanu na 60. Biennale Sztuki w Wenecji, Kościół katolicki pokazuje, że jest otwarty na niespodzianki. Cattelan zyskał rozgłos w mediach w 1999 roku, prezentując swoją instalację naturalistycznie przedstawiającą papieża Jana Pawła II przygniecionego wielkim meteorytem i szkło rozsypane na czerwonym dywanie, które pochodzi z dziury wybitej przez meteoryt w szklanym suficie. Budzące kontrowersje dzieło Cattelana było wystawione również w Warszawie, na jubileuszowej wystawie z okazji 100-lecia Zachęty w grudniu 2000 r. „Dziewiąta godzina” – tak zatytułowano dzieło, nawiązując do godziny śmierci Jezusa – została wówczas uznana za prowokacyjną, a nawet obraźliwą. Ale można ją również interpretować inaczej: Jako pytanie o przypadek i przeznaczenie, śmierć i odkupienie. I z tym motywem pasowałby nawet do watykańskiej kolekcji sztuki nowoczesnej.

Przez długi czas Kościół zmagał się z nowoczesnością, także w sztuce. To przede wszystkim Paweł VI otworzył Pinakotekę Watykańską na sztukę współczesną. Papież intelektualista Giovanni Battista Montini chciał na nowo podjąć „zagubioną nić” między Kościołem a sztuką. W tym celu zaprosił wybitnych artystów do dialogu w Kaplicy Sykstyńskiej w 1964 roku. W 1973 r., dzięki licznym darowiznom, udało mu się zainaugurować watykańską kolekcję dzieł sztuki XX wieku i współczesnej. Obejmują one współczesnych klasyków, takich jak Vincent van Gogh, Marc Chagall, Carlo Carra, Giorgio de Chirico, Lucio Fontana i Alberto Burri. Kolekcja liczy obecnie około 8000 dzieł.

W swoim przemówieniu papież odniósł się do napięcia między nowoczesnymi eksponatami a przedstawieniami w Kaplicy Sykstyńskiej, która do dziś symbolizuje papiestwo jako mecenasa sztuki, jak żadne inne miejsce na ziemi. Znajdujące się tam freski, od wieków charakteryzują twórczość artystyczną.

Papież Montini pośrednio wskazał przyczynę późniejszej alienacji: nowoczesność była zorientowana mniej na obiektywny świat zewnętrzny niż na subiektywny świat wewnętrzny. A Kościół podchodził do subiektywizmu z podejrzliwością. Wraz z Soborem Watykańskim II (1962-1965) zmieniło się spojrzenie na sztukę. Paweł VI uznał współczesną twórczość artystyczną za „niezwykle ludzką i godną najwyższego szacunku”.

Narracje biblijne lub historyczne są nadal częścią repertuaru ikonograficznego Kościoła. Jednak często służą one do tematyzowania kwestii ludzkiego przeznaczenia. Widać to na przykład w „Studium dla Velazqueza Papieża II” Francisa Bacona. W swojej pracy Bacon nawiązuje do portretu Innocentego X namalowanego przez Diego Velazqueza w 1650 r. Jednak pewny siebie papież jest ledwo rozpoznawalny pod ostrymi pociągnięciami pędzla Bacona i staje się ikoną zwątpienia w siebie.

Przejście przez współczesne światy designu pozwala również na nowe spojrzenie na przesłanie Sistiny, wykraczające poza historyczne spojrzenie. Dzięki temu połączeniu, papieżowi Montiniemu udało się „odbudować przyjaźń między Kościołem a artystami”. Prawie wszyscy jego następcy na Stolicy Piotrowej zapraszali artystów do Kaplicy Sykstyńskiej. W swoim „Liście do artystów” papież-poeta, św. Jan Paweł II podkreślił, że Kościół potrzebuje sztuki, aby „przekazywać przesłanie powierzone mu przez Chrystusa” i zachęcał go do znalezienia nowej inspiracji w objawieniu.

W 2009 roku papież Benedykt XVI zaprosił do Kaplicy Sykstyńskiej artystę wideo Billa Violę, reżysera teatralnego Petera Steina, artystę Arte Povera Jannisa Kounellisa, kompozytora Arvo Pärta oraz architektów Daniela Libeskinda, Zahę Hadid i Mario Bottę. Benedykt XVI nazwał artystów „strażnikami piękna”. Z jednej strony sprzeciwił się kultowi brzydoty, który uważał, że piękno jest tylko pozorami, a z drugiej – „fałszywemu pięknu” powierzchownej estetyki.  Dla niego paradygmatem jest „ikona ukrzyżowanego”, która pozbywa się wszelkiego zewnętrznego piękna, aby ukazać prawdziwe piękno Bożej miłości.

Papież Franciszek jest pierwszym zwierzchnikiem Kościoła, który przybywa do Wenecji na Biennale. Podczas audiencji z okazji 50. rocznicy powstania Kolekcji Sztuki Nowoczesnej w Watykanie w ubiegłym roku podkreślił szczególne relacje między Kościołem a artystami. – To naturalna przyjaźń, ponieważ artysta poważnie traktuje niezgłębioną głębię istnienia, życia i świata, nawet z jego sprzecznościami i tragicznymi aspektami – powiedział wówczas Franciszek. Teraz podkreśla to w Wenecji, dzięki niezwykłej scenerii Pawilonu Watykańskiego w prawdziwym więzieniu. W ten sposób łączy egzystencjalne doświadczenia graniczne na marginesie społeczeństwa z doświadczeniami sztuki.

Pawilon Stolicy Apostolskiej jest czynny w dniach 20 kwietnia – 24 listopada pod hasłem: „Moimi oczami”. Jest to propozycja artystyczna dosłownie traktująca słowa Ojca Świętego, który nawołuje do wyjścia i spojrzenia w oczy, zapraszająca zwiedzających do zwrócenia uwagi na rzeczywistości, które często są uważane za peryferyjne i pozostają poza debatą kulturową. Komisarzem pawilonu jest kard. José Tolentino de Mendonça, prefekt Dykasterii ds. Kultury i Edukacji, zaś kuratorkami: Chiara Parisi i Bruno Racine. Swe prace przedstawiają w nim artyści o międzynarodowej sławie: Maurizio Cattelan, Bintou Dembélé, Simone Fattal, Claire Fontaine, Sonia Gomes, Corita Kent, Marco Perego & Zoe Saldana, Claire Tabouret i, jako gość specjalny, Hans Ulrich Obrist.