Patriotyczne pamiątki i wota na Jasnej Górze

O zmaganiach Polaków o wolność przypominają narodowe pamiątki zgromadzone na Jasnej Górze. Wota eksponowane są w jasnogórskim Skarbcu i Muzeum 600-lecia. Wiele znaków ducha religijno–patriotycznego Jasnej Góry znalazło swoje miejsce na ekspozycji określanej jako Skarbiec Pamięci Narodu we wnętrzu Bastionu świętego Rocha, jednego z czterech narożnych bastionów tworzących Fortalicium Marianum.

Jasna Góra nazywana często duchową stolicą narodu, zawsze odgrywała ważną rolę w historii naszej ojczyzny, o czym świadczą złożone tutaj pamiątki, wota od królów do czasów „Solidarności” i współczesnych.
Od 2007 r. w Bastionie św. Rocha w ramach projektu „Skarbca Pamięci Narodu wotami pisanego” dostępna jest dla zwiedzających stała ekspozycja zatytułowana „Ojczyzno ma – Polskie drogi do wolności”. Wśród ciekawszych elementów wystawy są mundury żołnierskie, a wśród nich takie unikatowe pamiątki jak: mundur marynarski prezydenta Ignacego Mościckiego, mundur marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego z okresu międzywojennego oraz jego peleryna myśliwska, mundur gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza, żołnierza Legionów, czy mundur podporucznika Michała Gruszki, weterana powstania wielkopolskiego.

Biżuteria … z końskiego włosia i gałązek drzew z pola bitewnego

Jasna Góra jest prawdziwym skarbcem pamiątek, które noszą wyraźne ślady martyrologii polskiego narodu. Do tych szczególnych darów należy duża grupa tzw. biżuterii patriotycznej. Biżuteria ta ze względu na występujące na niej symbole i hasła ma charakter specyficznie polski nieznajdujący precedensu w dziejach biżuterii innych krajów. Odgrywała ona rolę i znaczenie symbolu demonstracji uczuć patriotycznych i religijnych. Są to np. obrączki wykonywane z podków konia lub z włosia końskiego. Nawiązują one otoczonych legendą obrączek wykonywanych w 1813 r. jakoby z podków konia lub szabli księcia Józefa Poniatowskiego. Jedna z nich w zbiorach jasnogórskich wykonana ze stali, ze złotą wewnętrzną wkładką z napisem: „Bóg mi powierzył honor Polaków, Bogu go tylko oddam”. Jest to sentencja, którą miał wypowiedzieć książę Józef w chwili śmierci: „Bóg mi powierzył honor Polaków, Bogu go tylko oddam”. Czasem umieszczona była lapidarna ocena jego żołnierskiej postawy; „Żył dla Ojczyzny — umarł dla sławy”.

Do rzadkich i cennych pamiątek należy tzw. krzyżyk Olszynki Grochowskiej. W polskich kolekcjach muzealnych znajduje się tylko kilka podobnych krzyżyków. Jest wykonany z gałązek olszyny i oprawiony w złoto. Na środkowym złotym okuciu łączącym ramiona krzyża, ma wygrawerowany napis: „25 lutego 1831, z Olszynki”, czyli datę . bitwy w Olszynce Grochowskiej stoczonej w pobliżu Pragi (obecnie część dzielnicy Praga-Południe w Warszawie) w czasie powstania listopadowego 1831 r. Ich powstanie wiązane jest z postacią znanej z działalności dobroczynnej i patriotycznej Klaudyny z Działyńskich Potockiej, która zainicjowała wykonanie krzyżyków w Dreźnie, gdzie przebywała po upadku powstania listopadowego opiekując się polskimi wychodźcami. Było ich, jak się przypuszcza, około 200. Przez wiele lat po upadku powstania listopadowego były niemal patriotyczną relikwią.

Z okresu powstania listopadowego pochodzi również charakterystyczny srebrny pierścień z dwupolowym herbem Polski i Litwy (Orzeł i Pogoń) i napisem: „Boże zbaw Polskę” na środkowym medalionie oraz grawerowaną po bokach wewnątrz obrączki armaturą. Ten typ pierścieni, dzięki stosowanym dość często w tym okresie motywom i sposobie zdobnictwa, można zaliczyć do charakterystycznych ozdób epoki powstania.

Kolejna grupa biżuterii patriotycznej pochodzi z lat z 1860—1861 r. z okresu żałoby narodowej, kiedy to Polki nosiły czarną, żałobną biżuterię z symbolami męczeństwa i niewoli. W zbiorach jasnogórskich z tego czasu zachowało się kilka charakterystycznych obiektów. Są to m.in. proste krzyże żeliwne upamiętniające manifestacje patriotyczne 1861 r. Noszą napisy: „25—27 LUT. — PAMIĄTKA — 8 KWIET. 1861″ i symbole męczeństwa i niewoli – palmę i koronę cierniową. Krzyże te upamiętniały manifestację ku czci trzydziestej rocznicy bitwy w Olszynce Grochowskiej 25 lutego 1861 r. , która została zorganizowana w Warszawie. 27 lutego stolica była świadkiem nowej manifestacji. Na placu Zamkowym, w wyniku, ataku wojsk carskich padło pięciu zabitych. 8 kwietnia 1861 r. tłum warszawiaków manifestował znów na placu Zamkowym przeciw rozwiązaniu Towarzystwa Rolniczego i przeciw ustawie o zwalczaniu zbiegowisk. Zginęło przeszło 100 osób, w tym wiele kobiet.

Z chwilą wybuchu powstania w 22 stycznia 1863 r. obok żałobnych elementów pojawiły się ozdoby z trójpolowym herbem polskim (Orzeł, Pogoń, Archanioł), a na wielu z nich występował symbol nadziei — kotwica. Często występowało godło Polski — orzeł. Z tego okresu w zbiorach jasnogórskich znajduje się m.in. duża srebrna brosza w formie krzyża, na którym jest umieszczona kotwica z orłem polskim i palmą męczeńską w otoku wieńca cierniowego, a także kilkanaście pierścieni o tej samej symbolice. Wśród tego okresu są także srebrne brosze z charakterystycznym dla biżuterii patriotycznej napisem: „Boże zbaw Polskę”.

Biżuteria patriotyczna z okresu po 1864 r. ma specjalny charakter; pierścienie, krzyże i brosze wykonywane były rękami więźniów Cytadeli czy zesłańców syberyjskich. Jako tworzywo służyły więźniom najprostsze do zdobycia materiały: drewno, kości i włosie. Z tego czasu zbiory jasnogórskie przechowują czarną obrączkę wykonaną z włosia z napisem „Pamiątka niewoli”.

Czytaj także: Patriotyzm to także otwartość na współpracę z innymi narodami

Następna grupa biżuterii patriotycznej pochodzi z przełomu XIX/XX w. Są tu broszki, breloki i dewizki z symbolami i hasłami nadziei — kotwicą i trójpolowym herbem polskim (Orzeł, Pogoń i Archanioł) lub z orłem polskim oraz z wizerunkami wodzów dawnych epok, a zwłaszcza z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki, który jako bohater narodowy od 1794 r. zajmował specjalne honorowe miejsce w symbolice polskiej biżuterii patriotycznej.

Tutaj wyróżnić można np. zegarki z symbolami patriotycznymi. Szczególnie cenny jest złoty zegarek Antoniego Patka z Genewy, byłego uczestnika powstania listopadowego, z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej wykonanym w barwnej emalii. Do częstych motywów firmy Patka należały także; herb Polski oraz wizerunki dwóch patronek Polski — Matki Boskiej Częstochowskiej i Matki Boskiej Ostrobramskiej. Czasem zaopatrywano je w hasła: „Boże zbaw Polskę” lub „Nie opuszczaj nas”.

W zbiorach Jasnej Góry znajduje się także złoty zegarek — wotum generała Józefa Hallera, wręczony generałowi w 1923 r. przez Polaków — weteranów Armii Amerykańskiej. Na zewnętrznej kopercie widnieje symbol Polski odrodzonej w 1918 r. — srebrny polski orzeł w koronie z szeroko rozpostartymi skrzydłami.

Odznaki bojowego męstwa

Szczególnie szeroko reprezentowany jest zbiór falerystyki. Zwyczaj składania orderów i odznaczeń na Jasnej Górze sięga czasów XVII i XVIII wieku a upowszechnił się w wieku XIX-tym i na pocz. XX.

Do zabytków najwyższej klasy nie tylko jako klejnot falerystyki, lecz także jako cenna pamiątka narodowa zaliczany jest Order Orła Białego, którym został udekorowany w 1736 r. wojewoda sandomierski — Jan Tarło. Order wykonany jest ze złota i bogato ozdobiony diamentami wysokiej wartości. Do klasztoru na Jasnej Górze został przyjęty jako dar wotywny Jana Tarło. Był on przywódcą konfederacji dzikowskiej utworzonej na wezwanie króla elekta Stanisława Leszczyńskiego, który wobec połączonej interwencji wojsk saskich i rosyjskich na korzyść Augusta III, uszedł do Królewca.

Order Orła Białego to najwyższy i najstarszy order polski został ustanowiony w 1705 r. przez króla polskiego Augusta II. Order ten należał w epoce saskiej do odznaczeń wielce cenionych w Europie. Liczba nadań orderu była niewielka. Za Augusta II udekorowano nim tylko 50 osób, za Augusta III — ok. 350 osób.

Do naszych czasów w Polsce zachowało się tylko kilka egzemplarzy orderu z tego czasu.

Kolejnym unikatowym obiektem falerystyki polskiej jest Krzyż Konfederatów Barskich z 1771 r. Konfederacja Barska wrosła w tradycje Jasnej Góry. Jej uczestnicy nie mieli mundurów. Znakiem rozpoznawczym konfederatów barskich był duży ryngraf noszony na piersi, metalowy lub skórzany, z namalowanym wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. Konfederaci barscy byli pierwszymi oficjalnie znanymi zesłańcami na Syberię.

Do pamiątek związanych z tymi wydarzeniami i zachowanych w zbiorach wotywnych Jasnej Góry należą: ryngraf ze złoconej blachy miedzianej z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej, tasak (półszabla) grenadierów rosyjskich z cyfrą carycy Katarzyny II na głowni. Broń ta przypuszczalnie pochodzi z czasu oblężenia twierdzy w 1771 r. przez wojska rosyjskie. Unikatową pamiątką jest złoty Krzyż Konfederatów Barskich z napisem, dotyczącym Kazimierza Pułaskiego na ramionach oraz emaliowanymi wizerunkami orła polskiego i Matki Boskiej pośrodku. Jest to jedyny znany egzemplarz tego odznaczenia związanego z imieniem wodza konfederackiego i obrońcy Jasnej Góry.

W środkowym medalionie aversu widnieje biało emaliowany orzeł polski, a na rewersie kolorowy wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Napisy na krzyżu, umieszczone bez skrótów, zawierają hasła i dewizę: Pro Fide Et Maria Pro Lege Et Patria (Za Wiarę i Marię, za Prawo i Ojczyznę); Maria Victrix Hostium (Maria Zwyciężczyni Nieprzyjaciół) oraz In Hic Signo Vinces (W tym znaku zwyciężysz). Pozostałe napisy są zamieszczone w formie skrótów trudnych do właściwego odczytania.

Napis łaciński umieszczony na ramionach krzyża od dawna stanowił zagadkę dla historyków. Ze względu na możliwość różnej interpretacji napisu, trudno do dziś autorytatywnie stwierdzić, czy krzyż został w dniu 2 lutego 1771 r. nadany Kazimierzowi Pułaskiemu, słynnemu obrońcy Jasnej Góry, czy też Pułaski nagrodził nim któregoś ze swych żołnierzy. Brak jakichkolwiek źródeł archiwalnych nie pozwala na zajęcie jednoznacznego stanowiska w tej sprawie. Niezależnie jednak od ustaleń Krzyż Konfederatów Barskich stanowi autentyczną pamiątkę po bohaterze walk konfederackich i świadczy o zasługach konfederatów w obronie fortecy częstochowskiej, którą konfederaci od pierwszych dni podjętej walki uznali „za miejsce cudami wsławione i honorowi Najświętszej Królowej poświęcone”.

Wizję artystyczną walki pod Częstochową oddziału kawalerii Konfederackiej dowodzonej przez K. Pułaskiego, stworzył w 1875 r. jeden z czołowych polskich malarzy XIX w. — Józef Chełmoński. Kopia tego obrazu, namalowana w 1982 r. przez Aleksandrę Krupską znajduje się w zbiorach jasnogórskich.

Poczesne miejsce w kolekcji jasnogórskiej zajmują Ordery Virtuti Militari. Kilka egzemplarzy tego odznaczenia pochodzi z okresu Księstwa Warszawskiego, w tym bardzo cenny Krzyż Kawalerski (klasa III) oraz Krzyże Złote i Krzyże Srebrne z czasów powstania listopadowego 1831 r.

Order Krzyża Wojskowego, zwany później Orderem Virtuti Militari, został ustanowiony w 1792 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po raz pierwszy król wyróżnił nim wojskowych, występujących w obronie Konstytucji 3-go Maja, za zwycięską bitwę pod Zieleńcami stoczoną 18 czerwca 1792 r. Odtąd Order Virtuti Militari był zawsze przyznawany za wybitne czyny bohaterstwa na polu bitwy.

Rangę Orderu Virtuti Militari w zbiorach Jasnej Góry podniósł dar generałów II Rzeczypospolitej złożony w dniu 3 maja 1976 r. Byli to generałowie: Mieczysław Boruta-Spiechowicz, Roman Abraham, Jan Sadowski, Bernard Witucki, Jan Kąkolewski, Ludwik Czyżewski, Michał Stempkowski i Franciszek Niepokólczycki. Oprócz pięciu klas Orderu Wojennego Virtuti Militari, odtworzonego wg wzoru ustalonego w okresie II Rzeczypospolitej, generałowie złożyli także swe oryginalne, odpięte od własnych piersi.
Prymas Polski — kardynał Stefan Wyszyński pobłogosławił wtedy te żołnierskie wota, a gen. Jan Kąkolewski zameldował: „Przekazuję akt złożenia Orderów Virtuti Militari krwią i honorem na Polu Chwały w obronie Ojczyzny zdobyte”.

Na Jasnej Górze znajdują się także pamiątki po Naczelniku pierwszego powstania – Tadeuszu Kościuszce. Są to: ołtarzyk i srebrna szkatułka.

Jak podkreślają paulini w te szczególne wota wpisana jest „dusza polskiego narodu”. Wszystkie zgromadzone tu obiekty mają wartość podwójną: jako zabytki muzealne i jako wota. Zawierają historię losów ludzi, którzy złożyli je u stóp swej Królowej i Matki.

W większości te dary wotywne udostępniane są w Muzeum 600- lecia i Skarbcu. Od 2006 r. szczególnym miejscem dla zwiedzających jest Bastion św. Rocha, zwany też od swoich fundatorów bastionem Morsztynów. To najczęściej odwiedzana część fortyfikacji Jasnej Góry. Wewnątrz bastionu w specjalnie przygotowanych salach znajduje się szereg ekspozycji znanych pod jedną nawą Skarbiec Pamięci Narodu.