Powolny spadek deklaracji wiary, szybszy spadek praktyk. Raport CBOS o religijności Polaków

W Polsce następuje powolny spadek deklaracji wiary, a także szybszy spadek praktyk – podaje Centrum Badań Opinii Społecznej (CBOS). Z ogłoszonego 21 maja raportu nt. religijności Polaków w ostatnich dziesięcioleciach wynika, że spadek praktyk najszybciej postępuje wśród osób najmłodszych (w wieku 18–24 lata) oraz mieszkańców wielkich miast i osób lepiej wykształconych.

Za odejściem ludzi z Kościoła – przynajmniej według deklaracji badanych – nie stoi głównie pandemia czy afery pedofilskie, ale brak potrzeby, obojętność i strata zainteresowania. W drugiej kolejności za spadek praktyk religijnych Polaków odpowiada (wg badań z 2022 roku) ogólna krytyka Kościoła jako instytucji: jego zaangażowanie w politykę, hipokryzja, nieaktualny przekaz, a także krytyka jego przedstawicieli, księży i biskupów.

“Wobec braku znaczących zmian w działaniach Kościoła katolickiego w Polsce można przypuszczać, że ta diagnoza pozostaje aktualna i wyjaśnia postępujący spadek zaangażowania religijnego Polaków” – czytamy w analizie CBOS.

Deklaracje wiary

Zdecydowana większość Polaków deklaruje się jako wierzący. Od końca lat 90. do 2019 roku udział osób identyfikujących się jako wierzące oraz głęboko wierzące (łącznie) przekraczał 90%. W pierwszym roku pandemii przestał przewyższać 90% i od tego czasu widocznie spada. Dzieje się to za sprawą malejącego odsetka osób wierzących, a udział głęboko wierzących utrzymuje się na poziomie 8–9% przez ostatnie 15 lat.

Jednocześnie rośnie – w ostatnim czasie wyraźnie – odsetek Polaków zaliczających się do raczej lub całkowicie niewierzących: od 8% w 2019 roku do 14% obecnie. Podsumowując autodeklaracje wiary Polaków, aktualny pozostaje wniosek, że większość z nich jest  wierząca, ale odsetek osób niewierzących systematycznie rośnie, podczas gdy udział osób głęboko wierzących jest dosyć stały.

Potwierdza to tezę o polaryzacji religijności w polskim społeczeństwie – nadal ubywa postaw „letnich”, a rośnie udział „zimnych” – zauważa CBOS.

Udział w praktykach religijnych

W zakresie praktyk religijnych od końca lat 90. do 2019 roku obserwujemy bardzo powolne zmiany, które w świetle ostatnich kilku lat można nawet nazwać stabilizacją. Od początku pomiarów do 2009 roku odsetek praktykujących co niedzielę oscylował wokół 50%, by na kolejną dekadę spaść do około 45%. Następnie udział osób praktykujących co tydzień zmniejszał się bardziej gwałtownie: na początku pandemii wynosił 39% (2020 rok), w latach 2021–2023 wahał się między 36% a 37%, a obecnie spadł do 34%.

“To najniższy odsetek praktykujących co niedzielę w historii naszych pomiarów” – zauważa CBOS. Dodaje przy tym, że dane za ten rok obejmują wyłącznie miesiące od stycznia do kwietnia, a dane na koniec 2024 roku mogą odbiegać (na plus lub na minus) od tego wyniku.

Udział Polaków praktykujących kilka razy w tygodniu spada wolniej – najwyższy ich odsetek odnotowano w 2005 roku (wiosną tego roku zmarł papież Jan Paweł II) i wówczas, jak i rok później wynosił 8%. Przez kolejną dekadę oscylował wokół 6%, a od 2015 roku pozostaje niezmiennie na poziomie 5%.  Podobnie więc jak w przypadku autodeklaracji głębokiej wiary udział praktykujących najczęściej utrzymuje się w ostatnich latach na stabilnym poziomie.

Inaczej jest z niepraktykowaniem wiary. Od początku pomiarów do 2011 roku odsetek osób deklarujących, że w ogóle nie uczestniczą w mszach, nabożeństwach lub spotkaniach religijnych, wynosił 9% lub 11%. Następnie wzrósł do 12–13% i utrzymywał się na tym poziomie do 2018 roku. W trakcie pandemii był najwyższy – 23% w 2021 i 2022 roku. Potem obserwuje się zahamowanie trendu, ale nie powrót do praktykowania.

W ostatnim czasie udział Polaków deklarujących, że w ogóle nie uczestniczą w praktykach religijnych, nadal przekracza jedną piątą. Sporadyczne praktykowanie, 1-2 razy w miesiącu, wydaje się najbardziej stabilne w czasie, choć można przypuszczać, że w stałym w czasie wyniku mieści się napływ osób, które wcześniej praktykowały regularnie, i odpływ praktykujących rzadziej lub wcale.

Od 1997 do 2024 roku udział uczestniczących w mszach, nabożeństwach lub spotkaniach religijnych raz lub dwa razy w miesiącu waha się od 13% do 16%. Z kolei odsetek Polaków praktykujących kilka razy w roku był najniższy w latach 2005-2007 (17%), a następnie powoli wzrósł do 21% w 2011 roku i od tamtej pory oscyluje wokół 22%. “Być może 2024 rok będzie pierwszym przynoszącym większą zmianę tego wskaźnika, bo dane do kwietnia wskazują na 24% praktykujących kilka razy w roku” – analizuje CBOS.

Typologia religijności Polaków

Z połączenia deklaracji wiary i praktyk religijnych wyłania się typologia religijności Polaków. Większość badanych zalicza się do grona wierzących i praktykujących (regularnie lub nieregularnie), a mniejszość stanowią niepraktykujący lub niewierzący.

Analizując dane od początku pomiarów, można dostrzec dwa okresy stabilizacji i dwa okresy spadku religijności. Do roku 2005 udział respondentów wierzących i praktykujących wynosił 57–58%, a niewierzących i niepraktykujących – 3%. W okresie 2006–2014 udział tej pierwszej grupy zmniejszył się do 50%, a odsetek drugiej – wzrósł do 6%. W tym czasie nieznacznie przybyło też osób wierzących i praktykujących nieregularnie (z 32% do 35%).

W latach 2015–2018 odsetki poszczególnych grup znów utrzymywały się na niemal niezmienionym poziomie, ale ostatnie lata ponownie świadczą o spadku zaangażowania religijnego – tym razem bardziej gwałtownym. Udział wierzących i regularnie praktykujących spadł w pierwszym roku pandemii do 45% (o 5 punktów procentowych w stosunku do 2018 roku), a potem o kolejne 6 punktów w ciągu dość krótkiego okresu (do 39% obecnie).

Zwiększył się natomiast odsetek wierzących i niepraktykujących – z 7% przez niemal całą drugą dekadę XXI wieku do 13% w drugim roku pandemii. Od 2022 roku wynosi jednak 10–11%, co może oznaczać stabilizację tego wskaźnika.

Udział niewierzących i niepraktykujących wzrósł ponad dwukrotnie: z 5% w latach 2011–2017 do 11% obecnie. Na stałym poziomie 2% pozostaje udział osób niewierzących i praktykujących.

Wyznania religijne Polaków w 2024 roku

CBOS zapytało też respondentów, do jakiego wyznania religijnego lub Kościoła się zaliczają. Niemal dziewięciu na dziesięciu dorosłych mieszkańców Polski czuje przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego (88,8%). Drugą najczęściej wskazywaną odpowiedzią jest brak przynależności do jakiegokolwiek wyznania – wybrało ją 7,3% ankietowanych. Prawie 2% nie chciało podać, z jakim wyznaniem się utożsamia, a pozostałe religie lub wyznania były wybierane przez mniej niż 1% badanych.

Największy odsetek identyfikujących się z Kościołem rzymskokatolickim jest wśród osób z wykształceniem podstawowym (99%), rolników i osób pracujących w prywatnych gospodarstwach rolnych (100%), a także w gronie praktykujących co niedzielę (98%) lub 1–2 razy w miesiącu (99%).

***

Badanie przeprowadzono w ramach procedury mixed-mode na reprezentatywnej imiennej próbie pełnoletnich mieszkańców Polski, wylosowanej z rejestru PESEL.