Rola Kościoła w Polsce wobec integracji z UE

Polski Episkopat od początku rokowań akcesyjnych polskiego rządu z Unią Europejską zajmował stanowisko proeuropejskie, będąc przekonany o tym, że integracja ze strukturami zjednoczonej Europy jest elementem polskiej racji stanu. Działo się tak pomimo silnego eurosceptycyzmu w wielu polskich środowiskach katolickich, przez które wejście Polski w polityczne struktury Unii Europejskiej odbierane było jako zagrożenie narodowej tożsamości, a integracja ze zlaicyzowanym Zachodem groziła utratą silnej religijności. 1 stycznia rozpoczyna się kolejna polska Prezydencja w Radzie UE.

Duże znaczenie dla podjęcia decyzji o przyjęciu jednoznacznie proeuropejskiej linii przez Episkopat Polski miała wizyta studyjna w Brukseli 12 polskich biskupów, wraz z prymasem Józefem Glempem i całym Prezydium KEP, jaka miała miejsce w listopadzie 1997 r. Inicjatorem tej wizyty był ówczesny sekretarz Episkopatu bp Tadeusz Pieronek a z drugiej strony Komisja Episkopatów Wspólnoty Europejskiej (COMECE) skupiająca biskupów ze wszystkich krajów UE, będąca ważna strukturą w dialogu Kościoła katolickiego z instytucjami Unii Europejskiej.

Delegacja polskich biskupów odbyła wówczas rozmowy z większością członków Komisji Europejskiej oraz odwiedziła najważniejsze unijne instytucje. Wnioski z rozmów były zdecydowanie pozytywne. Partnerzy ze strony unijnej przekonywali po pierwsze jak wiele Polska może skorzystać na integracji a po drugie – w odwołaniu do postanowień Traktatu Amsterdamskiego – wskazywali na rzeczywisty dialog prowadzony z Kościołami, a także na wkład jaki mogą i powinny wnieść  wspólnoty religijne w budowanie tożsamości przyszłej Europy. Jednocześnie przekonywali, że integracja z Unią nie stanowi zagrożenia dla istniejących w Polsce rozwiązań prawnych np. na rzecz ochrony życia czy rodziny, gdyż tego typu sprawy pozostają w kompetencjach krajów członkowskich.

Od czasu powrotu z Brukseli polscy biskupi mówili jasno o potrzebie wejścia Polski w struktury zjednoczonej Europy, jednocześnie apelując w ślad za Janem Pawłem II  o wierność kontynentu swym chrześcijańskim korzeniom oraz wyrażając nadzieję, że nasza ojczyzna może wiele wnieść do tego procesu. Dla przekonania wielu środowisk laikatu o wartości integracji istotne znaczenie miała zorganizowana przez KAI w czerwcu 1998 r. pierwsza z cyklu konferencji „Rola Kościoła w procesie integracji europejskiej”, na którą przybył m. in. sekretarz generalny Komisji Episkopatów Wspólnoty Europejskiej ks. Noel Teanor, późniejszy biskup w Irlandii i Nuncjusz Apostolski przy Unii Europejskiej.

Od wiosny 1998 r. wysłannik Konferencji Episkopatu Polski brał udział odbywających się dwa razy w roku obradach COMECE w Brukseli. Pierwszym był Marcin Przeciszewski, prezes KAI jako obserwator, a oficjalnym delegatem polskiego Episkopatu został w 1999 r. abp Henryk Muszyński. Po 5 latach zastąpił go bp Piotr Jarecki a obecnie jest nim bp Janusz Stepnowski z Łomży. Z inicjatywy bp. Jareckiego w strukturach Sekretariatu KEP w Warszawie zostało powołane specjalne biuro ds. europejskich.

Wobec referendum akcesyjnego

Kiedy zbliżało się referendum akcesyjne dotyczące wejścia Polski do UE, bardzo wyraźne poparcie dla procesu integracji wyraził Jan Paweł II, który na spotkaniu z Polakami w Rzymie w maju 2003 r. tłumaczył, że „wejście w struktury Unii Europejskiej, na równych prawach z innymi państwami, jest dla naszego Narodu i bratnich narodów słowiańskich wyrazem dziejowej sprawiedliwości, a z drugiej strony może stanowić ubogacenie Europy”. Wyjaśniał, że „Europa potrzebuje Polski, a Kościół w Europie potrzebuje świadectwa wiary Polaków”.

Stanowisko Episkopatu wobec procesu integracji Europy i roli w tym Polski definiował list pasterski z 14 kwietnia 2004 r., ogłoszony na dwa tygodnie przed oficjalnym przyjęciem Polski do UE. Przypomniano w nim, że „Kościół w Polsce może ofiarować jednoczącej się Europie żywą wiarę, natchniony religijnością obyczaj, pomoc i wysiłek duszpasterski biskupów i kapłanów”. Biskupi oświadczyli także, że „wspólnota europejska nie może w żadnym wypadku ograniczać się do wymiaru gospodarczego i politycznego, bowiem każda wspólnota – jeżeli ma być prawdziwa – musi mieć wymiar duchowy i winna być wspólnotą osobową ludzi pomiędzy sobą”. Przypomnieli też katalog „niezbywalnych wartości”, na jakich powinna opierać się Unia Europejska, a do których należą: „godność osoby, świętość życia ludzkiego, centralna rola rodziny opartej na małżeństwie, jako trwałym związku mężczyzny i kobiety, waga wykształcenia, wolność myśli, słowa oraz głoszenia własnych poglądów i wyznawania religii, ochrony prawnej jednostek i grup, współpracy wszystkich na rzecz dobra wspólnego, pracy pojmowanej jako dobro osobiste i społeczne, władzy politycznej pojmowanej jako służba, podporządkowanej prawu i rozumowi, a ograniczonej przez prawa osoby i narodów”.

Z kolei przewodniczący KEP abp Józef Michalik w wypowiedzi dla KAI powiedział, że „dzień wejścia Polski do Unii Europejskiej oznacza nową nadzieję i nowe wyzwania. „Szansą Polski po wejściu w struktury UE jest konieczność nowej mobilizacji. Będziemy iść naprzód razem z innymi, bo to ubogaca człowieka. Gdy padają granice, tworzy się szansa, by podkreślać swą tożsamość w nowy sposób, nie lufą karabinu skierowaną przeciwko komuś. Jeśli nowa sytuacja ma być twórcza, trzeba być czujnym. Roztropna uwaga, samokrytycyzm oraz zaufanie do Boga i ludzi będą tu najlepszymi przewodnikami” – wyjaśniał przewodniczący Episkopatu.

Starania o „invocatio Dei”

12 maja 2004 r. prezydium KEP zabrało po raz pierwszy głos jako reprezentant kraju, który już należy do UE, przypominając, że „Konferencja Episkopatu Polski z całym przekonaniem podziela jasne stanowisko Stolicy Apostolskiej, że odwołanie się do chrześcijańskiego dziedzictwa powinno być uwzględnione w Traktacie ustanawiającym Konstytucję dla Europy, jako odpowiadające pragnieniom milionów chrześcijan członków Unii Europejskiej oraz zgodne z prawdą historyczną”.

Niebawem, 16 czerwca 2004 Episkopat zaapelował do wiernych o udział w przypadających wówczas wyborach do Parlamentu Europejskiego, pierwszych na terytorium polskim, prosząc o wybór takich przedstawicieli narodu, którzy będą umieli działać dla „dobra Polski, Europy i Kościoła”.

A kiedy w trzy dni później propozycja preambuły do Traktatu Konstytucyjnego zawierającej odniesienie do Boga została odrzucona przez Konwent, prezydium Episkopatu Polski działanie takie określiło jako „zafałszowanie prawdy historycznej i świadome marginalizowanie chrześcijaństwa, które przez wieki było i jest nadal religią większości Europejczyków”.

Kolejnym krokiem świadczącym o dużym zainteresowaniu tym jak przebiegać będzie proces integracji było utworzenie w listopadzie 2004 Zespołu KEP ds. Unii Europejskiej, na którego czele postawiono bp. Piotra Jareckiego. Zaowocowało to utworzeniem w rok później Biura ds. Europejskich przy Sekretariacie Episkopatu, którego kierownictwo powierzono ks. Jarosławowi Mrówczyńskiemu. Biuro to działało aktywnie mniej więcej 10 lat. Jego prace zaowocowały wypowiedziami Episkopatu w wielu kluczowych, z punktu widzenia aksjologii chrześcijańskiej, kwestiach odnoszących się do procesów następujących w Unii. 31 stycznia 2006 polski Episkopat zaprotestował przeciwko rezolucji Parlamentu Europejskiego nt. zwalczania tzw. homofobii. 24 czerwca tego roku polscy biskupi skrytykowali decyzję Parlamentu Europejskiego dotyczącą finansowania badań nad embrionami ludzkimi, bowiem „nie służy ona respektowaniu godności osoby ludzkiej i dobru wspólnemu”. W marcu 2007 po raz kolejny opowiedzieli się za zasadą obrony życia i za odwołaniem do Boga w przygotowywanym kolejnym traktacie, który ostatecznie został podpisany 13 grudnia 2007 w Lizbonie, nie zawierając takiej preambuły. Pozytywnie jednak odnieśli się do jego art. 52,  nakładającego na Unię obowiązek poszanowania statusu prawnego Kościołów i związków wyznaniowych oraz prowadzenia z nimi regularnego dialogu, jak i do art. 70, gwarantującego obywatelom Unii wolność religijną.

Na spotkaniu Episkopatu w listopadzie 2007 biskupi odnieśli się krytycznie do niektórych zapisów Karty Praw Podstawowych, tuż przed jej przyjęciem. „Duży niepokój budzą sformułowania – oświadczył abp Henryk Muszyński – z których wynika np. oddzielenie prawa do małżeństwa od prawa do zawarcia rodziny. Zapisy Karty zdają się sugerować, że istnieje możliwość istnienia innej rodziny, niż ta która opiera się na trwałym związku mężczyzny i kobiety”.

Z silną krytyką w Polsce, jak i wśród innych konferencji biskupich kontynentu, spotkał się wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z 24 listopada 2009 r., zabraniający obecności krzyża we włoskiej szkole. Ostatecznie wyrok ten – na skutek presji wielu krajów – został cofnięty w 2011 r. i zastąpiony wyrokiem pozwalającym na swobodne wywieszanie krzyży w europejskich szkołach, jako tzw. biernego symbolu nie narzucającego czegokolwiek nikomu (tzw. sprawa Lautsi).

Wkład Kościołów w pierwszą polską Prezydencję w UE

W perspektywie polskiej prezydencji w UE przypadającej na drugą połowę 2011 r., przedstawiciele polskiego Episkopatu złożyli rządowi propozycje wzbogacenia priorytetów prezydencji o takie kwestie jak m. in.: zaangażowanie w obronę wolności religijnej zarówno w wewnątrzeuropejskim wymiarze jak i na zewnątrz, propagowanie rozwoju polityki rodzinnej w Europie oraz podjęcie wspólnie z innymi krajami odpowiedzi na wyzwania demograficzne stojące przed krajami Wspólnoty.

Początkowi polskiej prezydencji towarzyszyło wiele wydarzeń religijnych. 3 lipca  2011 w ewangelicko-augsburskim kościele Świętej Trójcy w Warszawie odbyło się ekumeniczne nabożeństwo, podczas którego przedstawiciele Kościołów zrzeszonych w Węgierskiej Radzie Ekumenicznej (bo Węgry przekazywały nam przewodnictwo w Radzie Europejskiej) – symbolicznie przekazali przewodnictwo Kościołom w Polsce. W kazaniu podczas nabożeństwa zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP bp Jerzy Samiec podkreślił, że chrześcijanie, chcą zwrócić uwagę przede wszystkim na człowieka, dlatego Kościoły kładą duży nacisk na udzielanie pomocy poprzez działania charytatywne. Opowiadają się też przeciw wszelkiego rodzaju wykluczeniom i zwracają uwagę na potrzebę zauważenia osób najsłabszych.

Podczas nabożeństwa odczytano list prezydenta Bronisława Komorowskiego. – Prezydencja w Unii Europejskiej to wielkie zadanie dla Polski, ale i wielka szansa – napisał w nim prezydent. Zaznaczył też, że Polska będzie chciała w trakcie prezydencji pokazać „dziedzictwo polskiej rodziny i kultury”. List przekazał również premier Donald Tusk, który napisał m.in., że ekumeniczne nabożeństwo wpisuje się w duchowe wartości Europy, jakie niosą Kościoły.

Uroczysta Msza w intencji naszej prezydencji została odprawiona 12 lipca w Bazylice Watykańskiej z inicjatywy ambasador RP przy Stolicy Apostolskiej Hanny Suchockiej. Eucharystii przewodniczył sekretarz ds. relacji z państwami Sekretariatu Stanu abp Dominique Mamberti.

W kilkanaście dni później, 28 lipca minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski spotkał się w Warszawie z delegacjami Kościołów chrześcijańskich. Omawiana była polityka prorodzinna, kwestie partnerstwa wschodniego, wolnej od pracy niedzieli i ochrony środowiska.

20 września w katedrze w Brukseli została odprawiona Msza św. z okazji polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Eucharystię koncelebrował wiceprzewodniczący Episkopatu Polski abp Stanisław Gądecki. W Eucharystii uczestniczył też sekretarz Komisji Konferencji Episkopatów Wspólnoty Europejskiej, Polak ks. Piotr Mazurkiewicz. Do brukselskiej katedry przybyli również europosłowie, ambasadorzy i pracownicy unijnej administracji. Po zakończeniu Eucharystii eurodeputowany Jan Olbrycht powiedział, że msza w takiej intencji ma szczególne znaczenie dla wszystkich, którzy są bezpośrednio odpowiedzialni za polską prezydencję. „Polska jest postrzegana w całej Europie jako kraj, w którym elementy wartości chrześcijańskich w życiu społecznym są bardzo obecne. Z tego powodu oczekuje się od nas trochę więcej, trochę czytelniejszej postawy” – zaznaczył.

25 września w intencji polskiej prezydencji w UE sprawowana była Eucharystia w stołecznym kościele pw. bł. Władysława z Gielniowa, patrona Warszawy. Wraz z Prymasem Polski Józefem Kowalczykiem koncelebrowali ją m.in. metropolita warszawski kard. Kazimierz Nycz, metropolita gdański abp Sławoj Leszek Głódź, sekretarz generalny Episkopatu Polski bp Stanisław Budzik i prymas senior kard. Józef Glemp. We Mszy wzięli udział m.in. minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski, prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz, wicepremier Waldemar Pawlak, przedstawiciele Kancelarii Prezydenta RP, posłowie i mieszkańcy stolicy.

Witając wiernych zgromadzonych w kościele, metropolita warszawski kard. Kazimierz Nycz zaprosił „wszystkich do wielkiej modlitwy za Europę, w której wszyscy jesteśmy”. – Zapraszam do modlitwy o to, żeby Polska jako ważna część naszego kontynentu przynosiła to wszystko, co może wnieść do rodziny krajów europejskich, a równocześnie mądrze i roztropnie korzystała z tego, co jest dobrodziejstwem bycia w tej wspólnocie. W homilii Prymas Polski abp Józef Kowalczyk – oprócz dziękczynienia za pontyfikat Jana Pawła II i za wszystko, co uczynił, abyśmy znaleźli się we wspólnocie krajów budujących Wspólnotę Europejską – polecał też Bogu w modlitwie polską prezydencję, którą określił jako „wielkie wyzwanie, zadanie i szansę, przed którą staje nasza władza wykonawcza, a razem z nią całe nasze społeczeństwo”. Podkreślił, że „Polska ma teraz swoje sześć miesięcy, aby przez prezydencję wnieść swój pozytywny wkład w rozwój tej budowli”.

Apel o kolejne rozszerzenie UE z ziemi polskiej

Najnowszym akcentem w sferze aktywności polskiego Episkopatu w sferze europejskiej było zaproszenie do Łomży kilkudziesięciu biskupów z Komisji Episkopatów Wspólnoty Europejskiej, którzy obradowali tam 17-19 kwietnia 2024 r. Spotkał się z nimi przewodniczący KEP abp Tadeusz Wojda, który w kontekście wpisanego ostatnio do konstytucji francuskiej prawa do aborcji oraz dyskusji toczących się w Polsce, podkreślił, że  „życie jest największym darem Bożym i nie można pozwolić, aby ktokolwiek podnosił na nie rękę. Nie ma więc prawa do zabijania, ale do ochrony życia”.

Biskupi reprezentujący wszystkie kraje Unii przypomnieli w komunikacie z obrad, że „Kościół katolicki od początku towarzyszy integracji europejskiej, uznając ją za proces mający na celu połączenie narodów Europy we wspólnotę, zapewniającą pokój, wolność, demokrację, państwo prawa, poszanowanie praw człowieka i dobrobyt”. A odnosząc się do poszerzenia UE przed 20 laty o 10 nowych państw podkreślili, że „było ta ważnym etapem w realizacji wizji zjednoczonej Europy, oddychającej – jak podkreślał Jan Paweł II – swymi „dwoma płucami”, łącząc Europę Wschodnią i Zachodnią we wspólnotę narodów”.

Hierarchowie z COMECE opowiedzieli się także za przyjęciem nowych krajów ze wschodniej Europy (Ukrainy i niektórych państw bałkańskich), do czego impulsem winna być sytuacja jaka zaistniała po agresji Rosji na Ukrainę.

Wobec obecnej Prezydencji

Bp Janusz Stepnowski, odpowiedzialny za sprawy europejskie w Episkopacie, przypomniał w wypowiedzi dla KAI 9 grudnia 2024, że zwykle do symbolicznego udziału w prezydencji danego kraju w Radzie Unii Europejskiej zapraszani byli przedstawiciele Kościołów. – Zawsze ktoś z tych wspólnot był, tym bardziej że w art. 17 Traktatu Lizbońskiego podkreśla się rolę Kościołów i różnych innych grup na terenie Unii – powiedział bp Stepnowski, dodając, że poprzedzająca naszą węgierska prezydencja zbiegła się nawet z wizytą premiera tego kraju Viktora Orbana u papieża Franciszka, choć Orban jest wyznania kalwińskiego.

Biskup łomżyński poinformował, że zgodnie z tradycją na rozpoczęcie prezydencji zapraszani są przedstawiciele Kościołów i wspólnot wyznaniowych. Dodał, że Konferencja Episkopatu Polski jest w tej sprawie w kontakcie z polskim rządem, ale szczegóły nie są na razie znane. Do dziś żadna informacja na ten temat nie została ogłoszona.