W Polsce działa 2 tys. wyznaniowych organizacji non-profit

W Polsce działa 2 tys. wyznaniowych organizacji non-profit, w których udziela się prawie 68 tys. członków, czego 64,5% to kobiety. 60% przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego zarządzała osoba duchowna. W 45% organizacje te zajmują się edukacją i wychowaniem, natomiast 27% realizuje pomoc społeczną i humanitarną – wynika z opublikowanego przez Główny Urząd Statystyczny raportu „Sektor non-profit w 2022 r.”.

Publikacja „Sektor non-profit w 2022 r.” całościowo opisuje działalność organizacji non-profit w Polsce. Opisuje potencjał społeczno-ekonomiczny sektora non-profit w oparciu o wyniki badań GUS oraz dane z Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego i szereg źródeł administracyjnych.

W raporcie wyróżniono m.in. działalność społecznych podmiotów wyznaniowych. Określone one zostały jako jednostki, które uzyskały osobowość prawną na podstawie obowiązujących ustaw regulujących stosunki między poszczególnymi Kościołami i związkami wyznaniowymi a Rzeczpospolitą Polską. Jednostki te prowadzą działalność pożytku publicznego, taką jak działalność charytatywno-opiekuńczą, naukową, oświatowo-wychowawczą lub humanitarną.

Wśród społecznych podmiotów wyznaniowych znajdują się także organizacje, które uzyskują osobowość prawną jako wyznaniowe osoby prawne (takie jak szkoły, przedszkola, hospicja prowadzone przez te podmioty). Natomiast przyparafialne organizacje Kościoła katolickiego mimo, że nie posiadają własnej osobowości prawnej, działają na podstawie wewnętrznych przepisów kościołów i związków wyznaniowych. Do tej grupy należą różnego rodzaju organizacje funkcjonujące przy parafiach.

W swoim wyliczeniu GUS do podmiotów non-profit nie włączył instytucji religijnych, które stanowią część struktury organizacyjnej związków wyznaniowych i prowadzą działalność ściśle wyznaniową, takich jak diecezje, prowincje, domy zakonne oraz parafie.

W 2022 r. w Polsce funkcjonowało 2 tys. społecznych podmiotów wyznaniowych. Liczba fundacji, stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych założonych przez podmioty kościelne wyniosła 0,5 tysiąca, co stanowiło 2,1% ogólnej liczby fundacji i stowarzyszeń. W porównaniu z 2014 r. i 2018 r. liczba społecznych podmiotów wyznaniowych wzrosła o ponad 11%.

Dane z 2018 r. wskazują, iż w Polsce działało 65,5 tys. przyparafialnych organizacji Kościoła Katolickiego. Za gromadzenie, analizę i opracowanie danych dotyczących tych organizacji odpowiada Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego.

Założyciele organizacji

Niemal wszystkie społeczne podmioty wyznaniowe zostały założone przez podmioty kościelne, wyznaniowe (96,7%). Pozostałą część – 3,3% stanowiły podmioty założone przez osoby fizyczne, administrację publiczną oraz organizacje non-profit. W porównaniu z 2014 r. i 2018 r. odsetek jednostek założonych przez podmioty kościelne zmniejszył się o 0,9%.

W 2022 r. założycielami przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego byli duszpasterze z parafii (50,3%), duszpasterze wraz z osobami świeckimi (26,7%) oraz osoby świeckie (20,5%). Wyniki te wskazują na dominującą rolę duszpasterzy w inicjowaniu wspólnot religijnych, która utrzymuje się na podobnym
poziomie od lat.

W 2022 r. 41,8% przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego nie należało do żadnych struktur, co wskazuje na znaczną liczbę autonomicznych wspólnot. Do formalnych struktur międzynarodowych, takich jak międzynarodowe ruchy katolickie, należało 10,6% jednostek. Na przestrzeni lat obserwuje się wzrost udziału przyparafialnych organizacji, które są częścią większych struktur, w tym międzynarodowych.

Zarządzanie

Pomimo że znacząca część przyparafialnych jednostek nie przynależy do formalnych struktur, a wiele wspólnot ma charakter nieformalny, coraz rzadziej funkcjonują one bez wyraźnego organu kierującego. W 2022 r. jedynie 1,7% jednostek nie wskazało takiego organu. Dla 60,4% wspólnot funkcję zarządzającą pełniła osoba duchowna, w 53,9% przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego liderem była osoba świecka, a w 9,9% wspólnot kierownictwo sprawowała grupa osób. Wyniki te podkreślają znaczącą rolę współpracy osób duchownych i świeckich w kierowaniu wspólnotami, nawet jeśli mają one charakter nieformalny lub autonomiczny.

Rodzaje i dziedziny działalności

W 2022 r. prawie połowa (48,8%) społecznych podmiotów wyznaniowych prowadziła wyłącznie nieodpłatną działalność statutową, a 40,3% podjęło odpłatną działalność statutową, nie angażując się przy tym w działalność gospodarczą. Jedynie 8,2% organizacji prowadziło wyłącznie działalność gospodarczą, a 2,7% łączyło działalność gospodarczą z odpłatną działalnością statutową, co wskazuje na przewagę form działalności opartych na misji społecznej nad działalnością komercyjną w tego typu podmiotach.

Zdaniem GUS, analiza działalności społecznych podmiotów wyznaniowych w latach 2014–2022 pozwala dostrzec zmiany zachodzące w tym okresie. Przeważającym rodzajem działalności była nieodpłatna działalność statutowa. W latach 2014–2022 odnotowano wzrost udziału podmiotów realizujących działalność w tej formie o 5 pkt. proc. W przypadku pozostałych rodzajów prowadzonej działalności, liczba ta pozostawała na zbliżonym poziomie, co mogło wskazywać na pewną stabilność w prowadzeniu działalności.

W 2022 r. 44,9% społecznych podmiotów wyznaniowych działało w dziedzinie edukacji, wychowania oraz badań naukowych, z czego 24,5% prowadziło przedszkola oraz inne formy opieki przedszkolnej, a 8,1% zajmowało się prowadzeniem szkół podstawowych lub gimnazjalnych. Ważnym aspektem działalności społecznych podmiotów wyznaniowych była również pomoc społeczna i humanitarna (27,4%).

W 2022 r. przyparafialne organizacje Kościoła katolickiego prowadziły działalność na wielu płaszczyznach, realizując liczne działania wspierające społeczność i różnorodne sektory życia publicznego. Ze względu na charakter tych grup, największy odsetek wspólnot – 91,7% – zadeklarował aktywność w sferze religijnej, która dla 71% podmiotów była priorytetowym obszarem działania.

Edukacja i wychowanie była kolejnym istotnym obszarem, w którym działało 24,2% podmiotów, co stanowi znaczący wzrost w porównaniu do lat poprzednich. Kulturą i sztuką zajmowało się 17% organizacji. Pomoc społeczna i humanitarna, w tym ratownictwo, była obszarem działalności dla 15,2% podmiotów. Z kolei 14,1% organizacji działało w dziedzinie sportu, turystyki, rekreacji i hobby. Ochroną zdrowia zajmowało się 3,6% podmiotów.

Odbiorcy i formy działalności

Działania podejmowane przez społeczne podmioty wyznaniowe koncentrowały się na edukacji (44,5%), wsparciu duchowym i modlitwie (38,8%) oraz organizowaniu czasu wolnego i wypoczynku (29,6%). Dodatkowo, znaczący udział podmiotów zajmował się prowadzeniem działalności opiekuńczej, rehabilitacyjnej (22,8%), pracą terapeutyczną (16,7%), zapewnianiem schronienia, noclegu, pobytu (16,7%) oraz pomocą żywieniową (16,4%).

Większość przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego podejmowała działania na rzecz osób fizycznych (10,6% wspólnot nie podejmowało bezpośrednich działań na rzecz osób fizycznych). Z uwagi na swoją specyfikę, przyparafialne organizacje Kościoła katolickiego, najczęściej oferowały wsparcie duchowe oraz modlitwę, co wskazało 69,3% wspólnot. Organizacja czasu wolnego i wypoczynku dotyczyła co piątej wspólnoty (20,2% wskazań). Pomoc materialna (16%) i pomoc finansowa (12,2%) stanowiły również istotne formy wsparcia oferowanego przez wspólnoty.

Pomoc żywieniową świadczyło 11% przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego, 9,6% realizowało nauczanie, a szkolenia i kursy organizowało 5,4% wspólnot.

Społeczne podmioty wyznaniowe pełniły istotną rolę w społeczeństwie, łącząc wartości religijne z działalnością społeczną. Organizacje te angażowały się w szeroki zakres działań na rzecz dobra wspólnego, przyciągając osoby o różnorodnym doświadczeniu i pochodzeniu. Działania społecznych podmiotów wyznaniowych były skierowane głównie do dzieci i młodzieży (74%), w tym ze środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym (12,2%). Kolejną grupę odbiorców stanowiły osoby niepełnosprawne (29,6%), osoby starsze (22,3%), uchodźcy (16%), osoby chore (13,8%). Rzadziej pomoc była kierowana do ubogich (10,3%), bezdomnych (6,3%), bezrobotnych (4,8%), osób wychodzących z uzależniania (4,1%) oraz ofiar przemocy (3,7%).

W 2022 r. wspólnoty przyparafialne koncentrowały swoją działalność na różnych grupach społecznych. Co trzecia wspólnota (35,9%) oferowała wsparcie dzieciom i młodzieży. Podobnie, osoby starsze były znaczącą grupą odbiorców wsparcia – działania na ich rzecz prowadziło 34,6% wspólnot. Osoby w kryzysie ubóstwa były wspierane przez 19,0% wspólnot, natomiast osoby z niepełnosprawnościami — przez 13,9%. Pomoc osobom niesamodzielnym oraz przewlekle lub nieuleczalnie chorym świadczyło 11% wspólnot.

Wsparcie bezrobotnym oferowało 5,7% przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego, a osobom wychodzącym z uzależnienia oraz ich rodzinom — 5,1%. Dzieci i młodzież ze środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym były wspierane przez 3% wspólnot.

Członkowie i praca społeczna

Społeczne podmioty wyznaniowe wykazały łącznie 67,7 tys. członków, z czego 64,5% stanowiły kobiety. Średnia liczba członków na jeden podmiot wyniosła 115 osób. Z kolei w przyparafialnych organizacjach Kościoła katolickiego zrzeszonych było ponad 3 mln osób, przy czym aż 70,9% stanowiły kobiety. Średnio 47 osób było członkami przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego.

W latach 2018–2022 nastąpił wzrost liczby członków, z 58,9 tys. w 2018 r. do 67,7 tys. w 2022 r. Podobna tendencja dotyczyła udziału kobiet: w 2018 r. stanowiły one 59% ogółu członków, podczas gdy w 2022 r. było ich 64,5%.

W 2022 r. 0,9 tys. społecznych podmiotów wyznaniowych korzystało z pracy społecznej. Łącznie w wolontariat zaangażowanych było 65,8 tys. osób, z czego 62,4% stanowiły kobiety. Średnia liczba wolontariuszy na jeden społeczny podmiot wyznaniowy wyniosła 70 osób. W przypadku przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego liczba pracujących społecznie wyniosła ponad 1 mln, z czego 62,4% stanowiły kobiety. Średnia liczba wolontariuszy w przyparafialnych organizacjach Kościoła katolickiego wyniosła 15 osób.

Bariery w działalności

W 2022 r. 50,7% społecznych podmiotów wyznaniowych zadeklarowało problemy w prowadzeniu działalności, zaś wśród przyparafialnych organizacji odsetek ten wynosił 61,1%.

Najczęściej wskazywanymi problemami przez podmioty wyznaniowe były: pozyskiwanie środków finansowych (21,5%), trudności ze znalezieniem pracowników (19,8%), problemy wynikające z przepisów i procedur prawnych (18,3%) oraz problemy wynikające z nagłych zmian sytuacji społeczno-gospodarczej (17%). Dodatkowo wskazywano na niewystarczającą liczbę chętnych do pracy społecznej (7,7%), problemy w kontaktach z administracją publiczną (6,7%), problemy wewnątrz organizacji (4,6%) oraz niewystarczające wsparcie społeczne (3,1%).

W 2022 r. 43,4% wspólnot nie zgłaszało żadnych barier w funkcjonowaniu, co stanowi spadek o ponad 9 pkt. proc. w porównaniu z 2018 r. i o ponad 1 pkt. proc. z 2014 r. Niemniej jednak, pozostałe przyparafialne organizacje kościelne wskazały szereg problemów, z jakimi się borykały. Jednym z najpoważniejszych była niewystarczająca liczba członków, co wskazało 35,2% wspólnot. Z kolei brak zainteresowania w parafii był problemem dla 14,1% wspólnot, co może sugerować trudności w angażowaniu społeczności lokalnej.

Kolejne problemy obejmowały niewystarczającą liczbę wolontariuszy (6,9%) oraz problemy wewnątrz wspólnoty (6,5%). Trudności z pozyskiwaniem środków finansowych wskazało 5,4% wspólnot.

Analiza wyników, w tym odpowiedzi na pytania otwarte, wskazuje według GUS, że największymi wyzwaniami dla wspólnot pozostają kwestie demograficzne (starzenie się społeczeństwa), liczebność członków i wolontariuszy oraz trudności w angażowaniu parafian i pozyskiwaniu funduszy. Aspekty te są kluczowe dla efektywnego funkcjonowania i rozwoju wspólnot.