Wielkie Powieczerze, Święty Wieczór, kolędowanie – liturgia i tradycje Bożonarodzeniowe u grekokatolików

Czy wschodni chrześcijanie mają Pasterkę? W cerkwi znajdziemy szopkę? Jakie zwyczaje towarzyszą wigilijnej wieczerzy? O liturgii świąt Bożego Narodzenia, wigilijnych i świątecznych tradycjach u grekokatolików i Ukraińców w rozmowie z KAI opowiada ks. dr Igor Hubacz, wikariusz w parafiach greckokatolickich w Pasłęku, Elblągu i Godkowie.

Dawid Gospodarek (KAI): W tym roku Boże Narodzenie grekokatolicy i rzymokatolicy świętują w tym samym czasie. Czy we wschodniej liturgii, podobnie jak w łacińskiej, celebruje się wigilie ważniejszych świąt? Macie coś takiego jak Pasterka? 

Ks. dr Igor Hubacz: 1 września 2023 r. dokonaliśmy zmiany kalendarza liturgicznego świąt stałych z juliańskiego na gregoriański. Nie jest więc tak, że wspólnie będziemy celebrować dopiero Boże Narodzenie, wspólnie świętowaliśmy Narodzenie Najświętszej Marii Panny, Podwyższenie Krzyża Świętego, Ofiarowanie Najświętszej Marii Panny czy wspominaliśmy pamięć św. Michała, Andrzeja czy Mikołaja. Oczywiście zmianę kalendarza dostrzeżemy najmocniej w okresie Świąt Bożego Narodzenia, gdzie będziemy mogli je przeżyć wspólnie, w jedności Kościoła, zarówno pod względem duchowym jak i czysto ludzkim.

Jeśli chodzi o Pasterkę to w Kościele greckokatolickim liturgiczne przeżywanie Bożego Narodzenia ma charakter nieco bardziej złożony. 20 grudnia rozpoczęło się tzw. Przedświęcie Bożego Narodzenia, od tego dnia śpiewamy w Boskiej Liturgii oraz innych nabożeństwach troparion: „Przygotuj się Betlejemie, otwieraj się dla wszystkich Edemie. Przystrój się, Effrato, bo drzewo życia w grocie zakwitło z Dziewicy. Jej łono stało się rajem myślowym, gdzie wyrosła Boża roślinka. Jeśli nią będziemy się żywić, zachowamy życie, nie umrzemy jak Adam. Chrystus się rodzi, by odnowić zniszczony niegdyś obraz Boga”. 

W samą wigilię powinny być sprawowane tzw. Królewskie Godziny, które przenosi się na piątek, gdy wigilia wypada w niedzielę. W czasie Królewskich Godzin oprócz psalmów i hymnów śpiewane są stychery, których autorstwo jest przypisywane Sofoniuszowi Jerozolimskiemu. Ich ideą przewodnią jest przedstawienie dramatu Bożego Narodzenia, Jego Wcielenie, Jego uniżenie dla naszego ubóstwienia. Kolejnym nabożeństwem wigilii Bożego Narodzenia są Nieszpory z Liturgią św. Bazylego Wielkiego, które się rozdziela, jeśli wigilia wypada w sobotę lub w niedzielę. Kolejnym nabożeństwem jest Wielkie Powieczerze z Łytią. Jak widzisz jest to dosyć skomplikowane i często trudne do realizacji w realiach parafialnych, często możliwe jedynie w cerkwiach monasterskich. Sądzę, że w najbliższą niedzielę w większości naszych parafii będzie sprawowane Wielkie Powieczerze z Łytią, w sam dzień Bożego Narodzenia sprawowana będzie Boska Liturgia z anaforą św. Bazylego Wielkiego.

Opowiedz więcej o Wielkim Powieczerzu.

– Wielkie Powieczerze sprawujemy w cztery pierwsze dni Wielkiego Postu, w wigilię Bożego Narodzenia, wigilię Epifanii i wigilię Zwiastowania NMP. To nabożeństwo ma pokutny charakter, zawiera w sobie dziękczynienie Panu za przeżyty dzień, zakończone sprawy i prośbę o przebaczenie grzechów, noc bez zakłóceń i spokojny sen. Charakterystycznym elementem tego nabożeństwa jest hymn „Z nami Bóg”, który przeplata się z fragmentami proroctw Izajasza zapowiadającymi przyjście Mesjasza. Warto też zwrócić uwagę na kontekst historyczny tego tekstu, ma on związek z wojną syro-efraimską, podczas której młody Achaz odmawia przystąpienia do antyasyryjskiej koalicji, a nawet wysyła dla władcy złoto zabrane ze świątyni Pana. Izajasz próbuje go odwieźć od tej decyzji, lecz Achaz nie pokłada ufności w Bogu, lecz we własnych siłach. Otrzeźwieniem dla wszystkich podobnie myślących mają być słowa: „Z nami Bóg zrozumcie narody i ukorzcie się, bo z nami Bóg”. Ten hymn śpiewali ruscy wojowie przed bitwami, był tym czym „Bogurodzica” dla narodu Polskiego. Znaczenie tego hymnu nie osłabło, widzimy to spoglądając na Ukraińców, którzy bronią swego kraju przed Rosjanami, wydawałoby się potężniejszym najeźdźcą, lecz Ukraińcy pokładają ufność w Panu, bo bronią swej Ojczyzny i swych bliskich.

Ostatnią częścią Powieczerza będzie łytia, w trakcie której prezbiter pobłogosławi chleb, pszenicę, wino i oliwę. Symbolizują one dostatek człowieka, w trakcie obrzędu ślubu modlimy się, by dom młodej pary napełnił się właśnie pszenicą, winem i oliwą. Pszenicą, która daje chleb, czyli życie, winem, które rozwesela serce człowieka i oliwą, która leczy dary. Po Łytii nastąpi myrowanie, w trakcie, którego kapłan uczyni wiernym na czole znak krzyża pobłogosławioną oliwą, a oni spożyją pobłogosławiony chleb zanurzony w winie. W czasie myrowania wierni oddadzą również cześć dla krzyża trzymanego w ręce kapłana oraz dla ikony Narodzenia Pańskiego.

Analogiczną strukturę mają nabożeństwa Chrztu Pańskiego – Epifanii. Analogię można dostrzec nie tylko w życiu liturgicznym, bo w wigilię Epifanii zasiądziemy do drugiej wieczerzy, tak samo uroczystej jak 24 grudnia.

Ile trwa liturgiczny okres Bożego Narodzenia? 

– 31 grudnia nastąpi tzw. oddanie święta Bożego Narodzenia, jednak kontynuowany będzie pewien cykl świąt, bo już 1 stycznia wspominać będziemy św. Bazylego Wielkiego, Obrzezanie Pańskie oraz Nowy Rok, kolejnym świętem równie uroczystym jak Boże Narodzenie będzie Chrzest Pański 6 stycznia. Przez cały ten czas będą wybrzmiewały kolędy. Główne obchody Bożego Narodzenia mają trzy dni świąteczne, pierwszy to oczywiście Narodzenia Pana Naszego Jezusa Chrystusa, drugi to Sobór Przenajświętszej Bogurodzicy, trzeci to wspomnienie pierwszego męczennika archidiakona Stefana. Ciągle będzie też wybrzmiewał troparion Bożego Narodzenia: „Narodzenie Twoje, Chryste Boże nasz, napełniło wszechświat światłem poznania: dzięki niemu czciciele gwiazd od gwiazdy nauczyli się czcić Ciebie, Słońce sprawiedliwości i poznali, że Ty jesteś Wschodzącym z wysokości. Chwała Tobie, Panie”.

W cerkwiach znajdziemy szopkę?

– Zapewne w wyeksponowanym miejscu znajdziemy ikonę Bożego Narodzenia. Narodzenie zapowiada Paschę. Żłób rozumiemy jako znak grobu Pańskiego, a włożenie Dziecięcia do żłobu – jako zapowiedź złożenia Chrystusa do grobu. Miro, które przynieśli mędrcy, już namaszcza na przyszłą śmierć i pogrzeb. W cerkwi są również elementy, które przez cały rok przypominają nam o Bożym Narodzeniu. Na dyskosie (patenie) bardzo często wyryta jest ikona Bożego Narodzenia, na niej układa się wykrojone z prosfory cząstki. Po ułożeniu baranka i cząsteczek na patenie ustawia się gwiazdę – to dwa metalowe łuki, przymocowane do siebie w taki sposób, by móc rozłożyć je na kształt krzyża. Gwiazda symbolizuje gwiazdę betlejemską, która doprowadziła mędrców do nowonarodzonego Chrystusa – Baranka Bożego. Przygotowane dary zostają nakryte trzema pokrowcami: jednym przykrywa się dyskos, drugim – kielich, a trzecim, większym, zwanym welonem, pokrywa się oba. Ponieważ Liturgia jest wspomnieniem życia i śmierci Pana naszego Jezusa Chrystusa, dlatego pokrowce symbolizują pieluszki Dziecięcia i całun na krzyżu rozpiętego Zbawiciela.

Jak z choinką? Stroi się ją w domach? Są może jakieś specyficznie ukraińskie czy związane ze wschodnią tradycją świąteczne ozdoby i symbole?

– Oczywiście, że tak. Co prawda próbowałem się wymigać od tego zadania jak zapewne niejeden tatuś, ale ostatecznie stroiliśmy całą rodziną. Tradycja strojenia choinki całymi rodzinami jest elementem niezwykle przybliżającym nas do siebie.  Wśród ozdób często znajdą się ręcznie wykonane ozdoby zawierające tradycyjne ukraińskie wzory. Charakterystycznym elementem jest również tzw. „diduch”, jest to pierwszy skoszony podczas żniw snop zboża, który gospodarz przechowuje do świąt, a w wigilię przynosi do domu, z oczywistych przyczyn coraz trudniej dostrzec ten element w naszych domach.

Wigilijnemu czuwaniu u polskich łacinników towarzyszy rodzinna wigilijna wieczerza. Kiedyś obowiązywały posty, dziś tylko zwyczajowo nie je się mięsa innego niż ryba. 12 potraw, opłatek… A u Was? 

– W wigilię obowiązuje ścisły post od mięsa i nabiału. Na stole również znajdziemy 12 potraw. Potrawy są zazwyczaj uzależnione od regionu, z którego pochodzą członkowie danej rodziny. Wśród potraw znajdziemy kutię, pierogi, groch z kapustą, gołąbki, fasolę, barszcz czy rybę, która niekoniecznie musi być karpiem. W moim rodzinnym domu pierwszą potrawą była np. gęsta zupa grzybowa z domowym makaronem, którą nazywano maczka. Potrawy są jednak drugim elementem Świętego Wieczora (tak określamy wigilię Bożego Narodzenia, ukr. Святвечір). Rozpoczniemy od wspólnej modlitwy, następnie odczytamy fragment Ewangelii wg. Św. Łukasza opowiadający o narodzeniu. Wybrzmi pierwsza kolęda, którą będzie zapewne „Bóg przedwieczny się narodził, Przyszedł dzisiaj z nieba, aby ocalić cały swój lud, i pocieszał wszystkich”. Następnie gospodarz lub najstarszy wśród zebranych podejdzie do każdego z prosforą. Jest to chleb wypiekany z wody, mąki i drożdży, składający się z dwóch części, które symbolizują boską i ludzką naturę Chrystusa. (Prosfora jest używana również podczas każdej Boskiej Liturgii, w czasie której jej cząstki stają się Ciałem Chrystusa). Prosfora będzie często posmarowana miodem a obok znajdzie się czosnek. W czasie dzielenia się prosforą będziemy składać sobie życzenia.

A prezenty? Do mnie na Kaszubach przychodzi Gwiazdor, przyjaciołom w Krakowie podarki rozdaje anioł, innym św. Mikołaj. Jakie praktyki prezentowe są u wschodnich chrześcijan? 

– Moje dzieci zapewne z chęcią spotkają się z każdą z tych postaci. Mikołaja dzieci spotkały w naszych cerkwiach w dzień jego wspomnienia liturgicznego lub w pobliskie niedziele. Bardzo jednak możliwe, że po wieczerzy wigilijnej znajdą się pod choinką prezenty dla naszych bliskich. W naszym domu przynosi te dary Dzieciątko Jezus. 

Coraz rzadziej słychać świąteczne powitania. Na Wielkanoc czasem u łacinników pada „Chrystus zmartwychwstał”, bożonarodzeniowego pozdrowienia nie słyszałem. U Was na szczęście tradycja jest żywa. Co usłyszę od grekokatolika czy prawosławnego w okresie Świąt i jak odpowiedzieć? 

– Ten element jest bardzo mocno zakorzeniony w naszej tradycji. Będziemy się witać słowami: „Chrystus się rodzi” (ukr. Христос рождається) i odpowiadać: „Wychwalajmy Go” (ukr. – Славімо Його). W okresie Epifanii te przywitanie na krótko zmieni się na” Chrystus jest chrzczony” (ukr. Христос хрещаєтся) na co odpowiemy: „W rzece Jordan” lub „W wodach Jordańskich”. 

Praktykuje się kolędowanie?

– Jak można świętować bez kolędowania! Przygotowywane są również tradycyjne Wertepy (Jasełka), które odwiedzają cerkwie i domy po to, by nieść radość z narodzin. Katechizm Kościoła Greckokatolickiego „Chrystus Nasza Pascha” mówi: „Uroczystość rodzinnej liturgii szczególnie ujawnia się podczas Wigilii Bożego Narodzenia, Epifanii i śniadania Paschalnego. Modlitewna posługa członków rodziny ukazuje się we wzajemnym błogosławionym pozdrowieniu, którym wymieniają się, gdy ojciec częstuje członków rodziny bożonarodzeniową prosforą, wodą święconą albo jajkiem paschalnym. Kolędy, pastorałki i pieśni paschalne, które towarzyszą świątecznemu stołowi, są wspaniałym wysławianiem «wielkich dzieł Pańskich», zjednoczeniem się z nieustannymi pieniami anielskimi. Tak wspólna modlitwa jak i wspólny stół są prawdziwą rodzinną liturgią po Liturgii w świątyni”. Warto zaznaczyć, że w tradycji ukraińskiej rozróżniamy kolędy i szczedriwki, których śpiew rozpoczynamy na przełomie roku. Kolędy skupiają się na narodzinach Chrystusa, szczedriwki, na życzeniach pomyślności. Najsłynniejszą szczedriwką jest „Szczedryk (Ukr. Щедрик)” Mykoły Łeontowycza z 1922 r., w 1936 roku Peter J. Wilhousky ułożył angielski tekst do melodii Łeontowycza, w ten sposób powstała znana na całym świecie „Carol of the Bells”.