Historia duszpasterstwa Polaków w Niemczech

Od 72 lat istnieją stałe struktury duszpasterstwa polskiego w Niemczech. Początkowo samodzielne, podległe bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, od około 40 lat są włączone w struktury lokalnego Kościoła katolickiego. Świątynie, z których Polacy korzystają są własnością niemieckich diecezji.

W wyniku II wojny światowej na terenie Niemiec znalazło się ok. 1,5-2 mln Polaków. Zostali oni przywiezieni do Niemiec na roboty przymusowe albo do obozów koncentracyjnych. Tysiące ludzi nie mogło wracać do Polski, gdyż utracili ziemie i dobytek na wschodzie kraju, zajętym przez powstałe republiki radzieckie, inni zaś nie wracali z obawy przed komunistami. W latach 1945-55 przebywali oni w obozach alianckich, mając status bezpaństwowca ( DP-Displaced Person). W ciągu 10 lat liczba spadła do ok. 100 tys.

Papież Pius XII ustanowił 5 czerwca 1945 r. dla Polaków przebywających „czasowo w Niemczech” specjalnego biskupa, który podlegał bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Został nim przebywający wówczas w Rzymie biskup polowy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie Józef Gawlina, który otrzymał odpowiednie uprawnienia prawno-kościelne odnośnie do udzielania sakramentów, szczególnie małżeństwa, prowadzenia ksiąg metrykalnych itd. Dla realizacji powierzonych zadań bp Gawlina powołał do życia Kurię Biskupią, która wyposażona została w odpowiednie pełnomocnictwa.

Już trzy tygodnie po nominacji bp Gawlina przyjechał do Niemiec, aby spotkać się z prawie 850 polskimi księżmi, byłymi więźniami obozu koncentracyjnego w Dachau. Poprosił tych, którym zdrowie na to pozwalało, aby otoczyli rodaków opieką duszpasterską. Księża zostali wyposażeni w zaświadczenia w języku angielskim i polskim, które służyły jako legitymacja służbowa wobec władz okupacyjnych i Kościoła lokalnego. Stworzono dla nich odpowiednią instrukcję, pomagającą zgodnie z przepisami prawa kościelnego spełniać urząd w terenie. Już w czerwcu 1945 r. i w następnych miesiącach, ponad 150 księży pojechało na północ do angielskiej strefy okupacyjnej Niemiec, około 300 podjęło pracę na południu w strefach amerykańskiej i francuskiej, a około 50 wyjechało do pracy w Austrii. Około 200 księży przebywało w szpitalach i ośrodkach kuracyjnych z racji złego stanu zdrowia, reszta zaś wróciła do Polski.

Kuria Biskupia mieściła się początkowo we Freimannie k. Monachium, a od września 1945 r. we Frankfurcie nad Menem, w dzielnicy Schwanheim. W 1946 r. została przeniesiona na ulicę Mauritiusstrasse 4, a w 1953 r. usytuowano ją w centrum miasta, przy Altkönigstrasse. Przez pierwsze miesiące Kurią kierował ks. kanonik Franciszek Jedwabski (z archidiecezji poznańskiej), a od listopada 1945 r. ks. Edward Lubowiecki (z archidiecezji krakowskiej), który przybył z Linzu w Austrii. Współpracowników w Kurii było pięciu, a później trzech. Ich głównym zadaniem było załatwianie korespondencji, wysyłanie metryk chrztu i ślubu kościelnego do kraju i za granicę, pomoc w odszukiwaniu tych, którzy nie powrócili, prowadzenie archiwum czynności kościelnych, przygotowanie materiałów kaznodziejskich i liturgicznych, zaopatrzenie księży w wino mszalne, hostie i inne potrzebne przedmioty, szaty do sprawowania liturgii, pozyskiwanie środków materialnych dla księży, którzy utrzymywali się jedynie z ofiar wiernych i pomocy organizowanej przez Kurię (do 1958 r.). Dla księży organizowano regularne spotkania w dekanatach, rekolekcje i kursy dokształcające.

Czytaj także: Wspólnota niemieckojęzyczna w polskim Kościele

Kuria wystawiała też zaświadczenia dla polskich emigrantów (od połowy 1946 r.), które pomagały w uzyskaniu dokumentów niezbędnych do repatriacji i do otrzymania wiz krajów docelowych w Ameryce Południowej, Australii, Nowej Zelandii, USA, Kanadzie.

Kuria wydawała własny periodyk „Wiadomości Urzędowe Biskupa Ordynariusza”, który ukazywał się nieregularnie, i stanowił łącznik pomiędzy Kurią i księżmi w terenie. Pod egidą Kurii ukazywały się również dwa czasopisma katolickie: „Polska Chrystusowa”, wydawana w Darmstadt, i „Słowo Polskie”, wydawane w Freimannie, przemianowane później na „Słowo Katolickie”. Dzięki staraniom Kurii drukowano w języku polskim w kilku drukarniach (w Schwäbisch-Gmünd, Celle, Hanowerze, Lippstadt) pomoce katechetyczne dla dzieci i młodzieży, pomoce liturgiczne dla księży, a dla świeckich książki do czytania. Kuria inicjowała druk modlitewników i śpiewników, pomagała w ich kolportażu i dystrybucji. W 1946 r. powołano do życia polską Caritas, która współpracowała z UNRRA i IRO, niemiecką Caritas oraz charytatywnymi organizacjami z innych krajów (USA, Kanada). W ramach Kurii powstała specjalna jednostka ds. nauczania religii – Inspektorat Nauki Religii, kierowany przez ks. Pawła Kajkę z Monachium.

Kuria nie prowadziła Sądu Biskupiego, ale wikariusz generalny upoważniony był, podobnie jak miejscowy biskup niemiecki, do udzielania dyspens w sprawach ślubów; w sytuacjach niejasnych odnoszono się do miejscowej kurii niemieckiej.

Samodzielna kuria dla Polaków działała do grudnia 1975 r. Z chwilą śmierci ks. Edwarda Lubowieckiego, zgodnie z postanowieniami Soboru Watykańskiego II i po uzgodnieniach pomiędzy konferencjami episkopatów Polski i Niemiec, duszpasterstwo polskie zostało włączone w struktury Kościoła katolickiego w Niemczech. W latach 1977-79 biskupi niemieccy poszczególnych diecezji wydawali dekrety powołujące do życia Polskie Misje Katolickie, jako parafie personalne. Sprawy administracyjne, prawne i finansowe polskiego duszpasterstwa przejęły lokalne niemieckie biskupstwa. W celu koordynowania działalności duszpasterstwa powołany został do życia urząd delegata Niemieckiej Konferencji Biskupiej, zwanego w języku polskim rektorem. Urząd ten piastowali kolejno: w latach 1976-1988 prał. Stefan Leciejewski, z siedzibą we Freisingu koło Monachium, w latach 1988-2002 – ks. dr Franciszek Mrowiec w Würzburgu, a od 2002 r. jest nim prał. Stanisław Budyn w Hanowerze.

Czytaj także: Pierwsze duszpasterstwo akademickie w Polsce ma 90 lat!

Obecnie w Polskiej Misji Katolickiej w Niemczech pracuje 120 kapłanów (w tym kilku emerytowanych oraz z ruchu „Światło-Życie”), którzy w 70 placówkach duszpasterskich sprawują opiekę duszpasterską nad polskojęzycznymi katolikami. Każdej niedzieli Msza św. w języku polskim odprawiana jest w 165 kościołach, a w dalszych 148 raz lub dwa razy w miesiącu. We Mszach św. udział bierze 85-120 tys. wiernych.

W 2014 r. udzielono chrztu 1984 osobom, bierzmowania – 1095 osobom, odbyło się 445 ślubów kościelnych, wystawiono też 433 licencje do ślubu za granicą. W okresie wielkanocnym księża wyspowiadali około 50,5 tys. wiernych, a przed Bożym Narodzeniem – 42,6 tys.

Księża uczą religii (uczęszcza na nią ponad 3,2 tys. dzieci i młodzieży), prowadzą grupy ewangelizacyjne, poradnictwo rodzinne, przy wielu misjach zorganizowane są szkoły nauczania języka polskiego w tzw. Chrześcijańskim Centrum Krzewienia Kultury i Języka Polskiego (w 2014 r. – niemal 2,8 tys. dzieci i młodzieży). We wszystkich ośrodkach istnieją rady parafialne, działają chóry, zespoły śpiewacze, taneczne i folklorystyczne, biblioteki.

Dzięki finansowemu wsparciu Niemieckiej Konferencji Biskupiej Rektorat PMK wydaje miesięcznik w języku polskim „Nasze Słowo-Unser Wort”.

Kościoły, w których prowadzone jest duszpasterstwo polskie, nie są własnością PMK, tylko należą do niemieckich diecezji. W ostatnich latach niektóre kościoły w Niemczech musiały być zburzone ze względu na dużą ilość szkodliwego dla zdrowia azbestu, użytego do ich budowy. Ponadto, na byłych terenach kopalnianych, szczególnie w Westfalii, następują tąpnięcia, z których powodu kościoły pękają i wyremontowanie takiej świątyni przekracza możliwości diecezji. Parafie muszą też ograniczać swe budżety.

Ponadto diecezje, w związku ze zmniejszoną liczbą praktykujących katolików, dokonują łączenia parafii. Np. w diecezji Essen jest ich obecnie tylko 43 wobec 217 przed 10 laty i 347 przed dwudziestu laty. Przewiduje się, że w ciągu pięciu lat w diecezji tej ma być zamkniętych w sumie około 30 kościołów.

Od 2004 r. działa powołana przez PMK Rada Naczelna Polskich Katolików Świeckich w Niemczech. Została ona ustanowiona na podstawie dokumentu „Wskazania dla duszpasterstwa polskojęzycznego w Niemczech” z dnia 17 września 2001 r. Rada reprezentuje wszystkich polskojęzycznych katolików świeckich w Niemczech i służy wspieraniu oraz koordynacji ich aktywności. W jej skład wchodzą przedstawiciele pięciu Okręgów Misji (Dekanatów), zarejestrowanych stowarzyszeń katolickich, przede wszystkim Chrześcijańskiego Centrum Krzewienia Kultury, Tradycji i Języka Polskiego w Niemczech, oraz osoby oddelegowane przez rektora PMK.

Do głównych celów Rady, realizowanych przy ścisłej współpracy z Rektorem Misji i duszpasterzami, należą aktywności służące rozwijaniu na różnych poziomach współpracy z Kościołem w Niemczech i w Polsce; utrzymaniu religijnego dziedzictwa i tożsamości kulturowej; utrzymaniu i zapewnieniu możliwości działania duszpasterstwu polskiemu w Niemczech; zachowaniu korzeni religijnych; wspieraniu życia rodzinnego i wychowaniu w rodzinie; zaangażowaniu w centralnych organach katolików świeckich.

Statut Rady Naczelnej Polskich Katolików Świeckich został zaakceptowany przez Sekretariat Episkopatu Niemiec w 2007 r. Na czele Rady stał przez 15 lat zmarły w marcu br. prof. Piotr Małoszewski.

Najważniejsze sprawy duszpasterstwa Polaków w Niemczech są przedmiotem dorocznych obrad zespołu ds. kontaktów między episkopatami obu krajów. Ze strony polskiej wielopolowi przewodniczy abp Wiktor Skworc z Katowic, a ze strony niemieckiej abp Ludwig Schick z Bambergu.